Heima er bezt - 01.05.1953, Blaðsíða 14

142
Heíma er bezt
Nr. 5
Óþekktir
I dag hef ég kannað hin sannfróðu svið
og scð liina stóru og fáu.
En hvar eru hinir, sem lögðu þeim lið?
Hvar leynast þeir mörgu og smáu?
Hví neitarðu, Saga, að sýna mér allt?
— Eg sakna þess barnslega og hlýja,
sem móðurlaust ók upp í síðkvöldið svalt
á silfurreið mánans — tii skýja.
J. Kötlum.
Þeir, sem lesið hafa íslend-
ingasögur, munu að líkindum
hafa tekið eftir því, hvað stíll
þeirra er meitlaður og málið
stuðlað.
Fræðimenn telja, að stíll þessi
eigi sína forsögu í uppruna sagn-
anna. Sögurnar lifðu á vörum
sagnamanna í 2—3 aldir áður
en þær voru skrásettar.
Þróun munnlegra frásagna
fær þá smátt og smátt ákveðið
form, og sömu orð og orðalag
notað, þegar um svipaða atburði
eða lýsingar er að ræða. Mörg
dæmi þess finnast í sögum og
ævintýrum, sem allir kannast
við: „Einu sinni var karl og kerl-
ing í koti.“ „Og hættir nú að
segja frá“ o.s.frv. „Ok lýkr hér
sögu Gunnars Þiðrandabana."
íslendingar hafa frá land-
námstíð ort Ijóð og numið. Ekki
er að efa, að það hefur mótað
mál og frásögn sagnamanna.
Síðar koma svo til sögunnar
sögunnar, og þá urðu konurnar
duglegustu bréfritararnir. Borg-
arastéttin kemur ekki til sög-
unnar fyrr en miðaldir eru
liðnar, og bændur þekktu hvorki
blek né penna. En við lestur
bréfanna gleymist búningurinn,
því að baki allra klassískra til-
vitnana, sjá menn lifandi fólk,
það er sama fólkið og maður
kynnist í þjöðvísunum, farand-
söngvunum og trúbadúrkvæðun-
um. Þó varð bylting að eiga sér
stað, áður en breyting gat orðið,
og frá bréfaskrift 15. og 16. ald-
arinnar hafa sendibréfin þróast
til vorra daga, en öll opinber
plögg eru ennþá skrifuð í svip-
uðum stíl og tíðkaðist á miðöld-
unum, eins og hver maður get-
ur sannfært sig um með því að
líta í kringum sig.
liðsmenn
frægir og færir rithöfundar,
eins og Snorri og fleiri og fága
stílinn og frásögn alla, svo að
úr verður listaverk. Það getur
ekki talist tilviljun, hvað rímið
er ríkt i svokölluðu óbundnu
máli bókmenntanna fornu. Hér
er setning úr Njálu:
„Hér hafa orðið harðir at-
burðir í mannaláti ok málasókn-
um.“
Sumar setningar eru jafnvel
rímaðar:
„Vissa ek eigi, at ek ætta
stafnbúann bæði rauðan ok rag-
an,“ sagði Ólafur konungur
Tryggvason.
„Gætið ykkar vel við gjörn-
ingunum, fátt er rammara en
forneskjan,“ sagði Ásdís á
Bjargi við sonu sína.
„Ekki þótti ráð nema at hann
réði,“ stendur í Njálu.
Sömu sögu er að segja um hin
fornu lög íslendinga. Menn
lærðu þau og lásu upp úr sér.
Rím og stuðla má þar ekki síð-
ur finna en í sögunum.
Úr Landnámabók:
„Þat var upphaf enna heiðnu
laga, at menn skyldu eigi hafa
höfuð skip í haf, enn ef þeir
hefði, þá skyldi þeir af taka höf-
uð áðr þeir kæmi í landsýn ok
sigla eigi at landi með gapandi
höfðum né gínandi trjónu.“
í Grágás eru lögin sumsstað-
ar rímuð:
„Sakar voru á milli þeirra
N. N. ok N. N., enn nú eru þær
sættar ok fé bættar, sem met-
endur mátu ok teljendur töldu.“
Sumir eru heil vísuorð:
„Lengi skyldi góðan graut á
gólfi hræra.“
Aðrir eru stuðlaðir:
„Svo lengi lærir sem lifir“.
„Mörg er búmannsraunin“.
Þá eru þeir rímaðir:
„Margur knár þótt hann sé
smár.
Gjöf skal gjaldast, ef vinátta
á að haldast“.
í samsettum orðum málsins
skjóta rím og stuðlar einnig
upp kollinum: Bragarbót, dáða-
drengur, djöfuldómur, fanta-
fæða, faldafeykir, klakaklár,
kampakátur, vonarvölur, þorra-
þræll o. s. frv.
Manni dettur í hug, að ekki
hafi hending ráðið vali orða,
þegar sá siður var uppi að gefa
mönnum viðurnefni. Svo sem:
Þorkell þunni, Eiríkur allra
frændi, Þorsteinn þorskabítur,
Hávarður höggvandi, Jökull
járnhryggur o. s. frv.
Árni Pálsson prófessor segir í
ritgerðasafni sínu Á víð og dreif,
bls. 250: „Hvernig sem menn
annars vilja dæma þessa ein-
stöku rímhneigð íslendinga, þá
hygg ég fátt vissara, en að þess-
ar sífelldu stílæfingar í bundnu
máli, sem allur almenningur tók
þátt í, beinlínis eða óbeinlínis,
hafi átt einn hinn drýgsta þátt
í, að halda íslenzkunni lifandi
fram á þenna dag“.
Stefán G. segir:
.. þráin til alls, sem að
veglegt var,
hún vaknar er stuðlarnir iða.
í sömu ritgerð: Málskemmdir
og málvörn, segir Árni prófess-
or: „En sannast að segja hafa
skólagengnir menn gengið feti
framar en allir aðrir — að und-
anteknum hálfdönskum og al-
dönskum verzlunarmönnum — í
því að ata út íslenzkuna með út-
lendum slettum, ambögum og alls
konar málglöpum."
Og enn fremur, segir hann:
„Á þeim öldum, sem liðnar eru
siðan siðaskiptin urðu hér á
landi, hefur alþýðan varið mál
sitt á alveg undraverðan hátt
gegn guðfræðingum, lögfræðing-
um, krambúðarlýð og öðrum
skaðræðismönnum. Og þetta
hefur hún gert alveg ósjálfrátt
og óafvitandi. Hún nærðist á sí-
gildum bókmenntum sínum,
hafði þroska til þess að meta
þær, geymdi í minni sínu forn,
órituð ævintýri um álfa, úti-
legumenn, drauga o. s. frv. og
skapaði sífellt fjölda nýrra
sagna og ævintýra, eftir því sem
aldir líða fram.“
Og það má með sanni segj a, að
orðið var fyrst, danskvæðin,
sögurnar og ævintýrin, sem
Framh. á bls. 157