Heima er bezt - 01.06.1973, Síða 10

STEINDÓR STEINDÓRSSON FRÁ HLÖÐUM:
Ferb abók Eggerts og Bjarna
7 ueggja alda minning
NIÐURLAG
Þegar kemur að hinni eiginlegu jarðfræði og skýr-
ingum á myndun landsins, verður margt að vonum
harðla ónákvæmt og úrelt samkvæmt nútímaþekkingu,
enda var jarðfræðin þá mjög í bernsku, og einkum
skorti mjög á, að menn gerðu sér grein fyrir eðli eld-
gosa eða raunverulegum mun á gosbergi og molabergi.
Að þeirra tíma hætti kallar Eggert eldgosin jarðelda
og telur að eldur sá brenni bergið, en ekki að hraun-
straumar falli fram og storkni síðar. Fjöllum skiptir
hann eftir myndun þeirra í regluleg og óregluleg fjöll,
eru basaltfjöllin hin fyrrnefndu en móbergs- og líparít-
fjöll óregluleg. Er þetta í raun réttri góð skipting, eins
og þá var háttað þekkingu manna á fjöllum og bergi.
Þeir lýsa fyrstir manna grágrýtinu í nágrenni Reykja-
víkur og sýna fram á að þar sé um gosberg að ræða,
sem þeir að vísu kalla brunninn sandstein. Líparít telja
þeir til orðið við áhrif sjóðandi vatns, líkt og hvera-
hrúðtur. Og í lýsingum Eggerts á Baulu kemur fram
merkileg skoðun, hann telur hana eins og önnur líparít-
fjöll vera orðna til úr einskonar hveragrjóti og líkir
myndun hennar við hrúðurhóla þá er verða til um-
hverfis hveri nú á dögum, og bætir við, að það sem vér
sjáum gerast nú, muni hafa gerzt áður þótt í stórfelld-
ari stíl væri. Kemur þar fram það sem síðar varð grund-
vallarskoðun í jarðfræðinni.
Margt fundu þeir nýtt, en merkast var þó fundur
steingervinganna hjá Brjánslæk, sem nú er lýst í fyrsta
sinn. Sýndu þeir fram á að þeir væru leifar stórskóga,
sem hér hefðu vaxið. Surtarbrand könnuðu þeir víða
og lýsa honum. Þá sönnuðu þeir, að sjór hefði fyrrum
staðið miklu hærra en nú, með skeljaleifum, er fundust
hatt yfir núverandi sjávarmáli. m. a. á Tjömesi. Leiddu
þeir fyrstir athygli manna að þeim merkisstað. Þá lýstu
þeir einnig fjömmó, og sýndu fram á, að hann hefði
orðið til þegar landið var hærra en nú, og sjór þá geng-
ið á það eftir að mórinn myndaðist. Þannig er margt á
jarðfræðiathugunum þeirra að græða, þótt jarðfræðin
megi teljast veikasti þáttur bókarinnar af náttúrufræði
hennar. Eins og fyrr var getið þekktu þeir ekki hreyf-
ingar jökla, né höfðu hugmynd um, að þeir hefðu
hulið landið fyrr. Verður því dálítið hjákátleg skýring
þeirra á Grettistökunum á Þingmanna- og Trékyllis-
heiði. Þeim er vitanlega fullljóst, að sögnin um það, að
Grettir einn hefði bifað þeim og lyft, er fjarstæða, en
til þess að fá einhverja skýringu þess, að þau standa á
öðrum steinum, telja þeir trúlegast, að fornmenn hafi
safnast saman margir og lyft björgunum sér til skemmt-
unar, svo að seinni tíma menn mættu halda, að forfeður
þeirra hefðu verið stærri og sterkari en þeir sjálfir.
Margt er um gróður í Ferðabókinni, en minna þó en
mátt hefði vænta, enda talið, að Eggert hafi ætlað sér
að skrifa sérstakt rit um það efni. Getið er þar rúmlega
150 plöntutegunda, æðri og lægri, en þeir söfnuðu all-
miklu fleiri tegundum. Þess skal hér getið, að plöntu-
skrá sú, sem er aftan við Ferðabókina er eftir danskan
grasafræðing, König að nafni, sem ferðaðist hér og
safnaði plöntum 1765. Plöntuheiti Ferðabókarinnar eru
flest eftir Linné, mörgum hinna sjaldgæfari plantna er
lýst að nokkru, og þar fylgt lýsingarformi Linnés. Víða
er getið fundarstaða sjaldgæfra plantna, og hafa þær
upplýsingar reynzt furðu réttar. Og ekki mundi ég
treysta mér til að bera fullar brigður á frásögn þeirra
um fundarstaði, enda þótt plantan hafi ekki fundizt
síðar á þeim stað. Má í því sambandi nefna sandlæðing-
inn, smávaxna fitjaplöntu, er vex vestur á Mýrum. Þeir
fundu hann í Leirárey. Nú er planta þessi torfundin, ef
hún er ekki í blómi, og fann enginn hana á þeim stað
fram að síðustu aldamótum, og því tók Stefán Stefáns-
son hana ekki upp í fyrstu útgáfu Flóru íslands. En
nokkru síðar hitti dr. Helgi Jónsson hana á þessum
stað, og yarð þá ekki lengur efast um, að sögn þeirra
félaga var rétt. Mætti ef til vill svo fara víðar. Rækilega
er gerð grein fyrir öllu, er snertir not einstakra teg-
unda, hvort heldur var til manneldis, lækninga eða lit-
unar. Ýmislegt er þar um skóga, og rækilega er skýrt
frá tilraunum þeim í garðyrkju og akuryrkju, sem þá
voru nýlega hafnar, og leitað skýringa á hversvegna til-
raunir hefðu misheppnast. Allvíða er getið um blómg-
unar- og fræþroskunartíma plantna.
Dýraríki landsins eru gerð góð skil, og að öllu sam-
töldu mun sá þáttur náttújrufræðinnar vera fyllstur og
standast bezt tímans tönn. Þar er lýst nær öllum teg-
undum sela og hvala, sem við landið eru, auk hinna fáu
landspendýra. Getið er um 60 fuglategunda og 43 fiska-
190 Heima er bezt