Heima er bezt - 01.06.1981, Blaðsíða 2

Minjar -
Á síðustu áratugum hefir risið mikil
áhugaalda um varðveislu gamalla
minja, bæði mannvirkja og muna.
Hús og jafnvel heilar húsaþyrpingar
hafa verið friðaðar, þótt orka kunni
tvímælis um margar slíkar atgerðir, og
minjasöfn hafa risið upp víðsvegar
um landið, næstum því í hverri sýslu.
Sumum mætti þykja þetta dálítið
einkennilegt fyrirbæri samtímis því
sem hverskonar upplausn vex i þjóð-
félaginu, og um leið sem hér væri um
beina mótsögn að ræða. Ef til vill er
þetta dálítið mótsagnarkennt, en þó
hygg ég sönnu nær, að hér sé um við-
námsaðgerðir að ræða gagnvart eyð-
ingar- og niðurrifsöflum þjóðfélags-
ins, og ef til vill er það vitnisburður
um iðrun og afturhvarf frá því að hafa
átt þátt í að eyða eða fleygja gömlu
dóti, sem kynni að hafa haft
menningarverðmæti að geyma. Upp
úr heimsstyrjaldarárunum síðari, og
raunar jafnvel fyrr, þegar þjóðin loks
fann, að hún var svo efnum búin, að
hún gat leyft sér að búa í góðum
húsakynnum og búa þau á nýtískan
hátt fannst mörgum jafnvel flestum,
sem gömlu munirnir hæfðu ekki nýju
híbýlunum. Það sem mátti kallast gott
eða a.m.k. sæmilegt í gömlu torf-
bæjunum, sem bæði skorti upphitun
og lýsingu, átti ekki heima í raflýstum,
miðstöðvarkynntum nýtísku stein-
húsum.
Sömu sögu var að segja um gömlu
vinnutækin, jafnt til sveita og sjávar.
Tækni og vélvæðing nútímans hafði
hvorki rúm né not fyrir þau, og því var
þeim hent. Margt fór þá forgörðum,
sem betur hefði verið geymt en var
fleygt á öskuhauginn eða brennt.
En svo kom afturkastið. Áhuga-
menn um fornar hefðir og geymd
tóku að rumskast og hófu að safna
þessum úreltu minjum saman, öðrum
þótti sem gömul áhöld gætu verið
stofustáss, ef til vill var ofurlítil fordild
þar með í spilinu, en miklu oftar mun
söknuður þess, sem týnt var, hafa
ráðið mestu. En hér verður ekki söfn-
un einstaklinga gerð að umtalsefni,
heldur rætt um það verk að stofna til
minjasafna, sem raunar er eitt af ein-
kennum síðustu áratuga, og verður ef
til vill eitt af því eftirminnilegasta,
sem samtíð vor lætur eftir sig.
Það eru ekki margir áratugir síðan
Þjóðminjasafnið í Reykjavík var eina
minjasafnið í landinu, mun það hafa
verið svo allt frá stofnun þess 1863 og
fram undir miðja þessa öld, eða ef til
vill lengur. Eðli sínu samkvæmt ber
það höfuð og herðar yfir öll önnur
minjasöfn, og ætti í raun réttri að vera
gagnvart þeim eins og ungamóðir, er
breiðir vængi sína yfir smáfólkið.
Ekki er því þó að neita, að mörg hér-
aðs- eða byggðasöfnin, sem vaxið
hafa upp síðustu áratugina, eru hin
myndarlegustu og geyma jafnvel eins
merka muni og minjar hversdagslífs-
ins og Þjóðminjasafnið sjálft.
Það hefir orðið hlutskipti byggða-
safnanna að tína saman og hafa til
sýnis sem flest, er sýnir á einhvern hátt
þjóðmenningu liðins tíma og raunar
hafa mörg minni söfnin tekið sig til og
safnað til geymslu ýmsum munum,
sem eru að úreldast og hverfa úr
notkun á líðandi stund, en heyra sög-
unni til fyrr en varir. Er það ekki lítil-
vægasta verkefni þeirra.
Húsnæðisleysi er fylginautur allra
safna og safnara, stórra og smárra
jafnt opinberra stofnana og einstakl-
inga. Það liggur í hlutarins eðli að
sýningarsalir, enda þótt gerðir séu við
vöxt, rúma ekki nema lítinn hluta
þess, sem safnast og safna þarf, jafn-
skjótt og safnið hefir starfað nokkur
ár. Munina þarf því að geyma, fá til
þess húsnæði nær hvar, sem það er að
fá, þar hlaðast þeir upp fáum að gagni
og ekki á vitorði annarra en safn-
varðanna.
En þó að svo sé má það engan veg-
inn tálma því, að söfnin leiti eftir
munum, og því síður að fæla ein-
staklinga, sem eitthvað slíkt hafa
undir höndum að afhenda það safn-
inu til geymslu, þótt hluturinn verði
lagður til hliðar í bili, og það er hlut-
verk safnvarðanna að velja hverju
sinni til sýningar þá hlutina, sem
merkastir eru eða bestir sýnisgripir.
Vér megum því ekki líta það smáum
augum, þótt margt sé geymt, og vel
má vera að í geymslurúmunum sé sitt
hvað að finna, sem síðar mun reynast
jafnmerkt hinu, sem hlotið hefir náð-
arsæti í sýningarsölunum.
En söfnin hafa stærra hlutverk en
það eitt að geyma og sýna gamla hluti
forvitnum gestum á sunnudögum eða
þegar leið þeirra liggur fram hjá dyr-
um safnsins. Þau eiga að vera lífrænn
þáttur í menntakerfi landsins við hlið
skólanna, eða e.t.v. réttara sagt hluti
af skólamenntinni.
Á síðari árum hefir kennsla í al-
mennri þjóðmenningar- og atvinnu-
sögu smám saman orðið fyrirferðar-
meiri þáttur í sögukennslunni, en áð-
ur var. Ég býst við að flestir, sem þá
kennslu annast, hafi oft fundið hve
erfitt er að vekja skilning og áhuga
nemendanna á þessum fræðum, þar
sem ekkert var við að styðjast nema
bókina eina, og ef til vill eitthvað af
myndum. Þarna eiga söfnin að koma
til hjálpar. Þau eiga að verða hjálpar-
tæki skólanna til að gera kennsluna
lifandi og um leið breyta rykföllnu
skrani úr geymslunum í lifandi muni,
þar sem með sæmilegu ímyndunarafli
má sjá fólk liðins tíma í dagsins önn
Framhald á bls. 216.
186 Heimaerbezl