Tímarit lögfræðinga - 01.12.1979, Blaðsíða 19

arefnið verður þó takmarkað við tvenns konar grundvöll bótaskyldu,
þ.e. annars vegar bilun eða galla tækis og hins vegar saknæma og
ólögmæta hegðun sjálfstæðra framkvæmdaaðila. Þó að hér sé talað
um tvenns konar grundvöll bótaskyldu, skal strax tekið fram, að fyrr-
nefnd tvö atriði, sem bótaskylda verður reist á, verða ekki alltaf greind
sundur að öllu leyti. Ekki verður fjallað um aðrar reglur en þær, sem
venjulega eru taldar heyra til skaðabótarétti utan samninga. Skaða-
bótareglur í settum lögum verða ekki ræddar sérstaklega.
Bótaábyrgð, sem vinnuveitandi ber utan samninga, getur hvílt á
ýmsum skaðabótareglum. Hann getur að sjálfsögðu orðið bótaskyldur
eftir sakarreglunni, en miklu oftar reynir á regluna um ábyrgð vinnu-
veitanda á sök starfsmanna.1 Annars konar bótaábyrgð getur og kom-
ið til greina, svo sem ábyrgð vegna sjálfstæðra verktaka, ábyrgð vegna
bilunar tækis og almenn hlutlæg rekstrarábyrgð, sem oft er nefnd
ábyrgð vegna hættulegs atvinnurekstrar. I íslenskum hæstaréttar-
dómum er ekki að finna hrein dæmi um ábyrgð af síðastnefndu tagi.
Einungis samkvæmt sakarreglunni er það skilyrði ábyrgðar, að sá,
sem sóttur er til greiðslu bóta hafi sjálfur átt sök á tjóni. Samkvæmt
hinum reglunum er sök annað hvort ekki skilyrði eða að það nægir
til bótaskyldu lögsótts aðila, að sýnt sé fram á sök annarra manna,
þ.e. „manna, er hann ber ábyrgð á,“ eins og það er stundum orðað í
dómum. Er því oft sagt, að síðarnefndar bótareglur séu víðtækari
(eða „strangari") en sakarreglan. Milli reglna skaðabótaréttar um
grundvöll bótakröfu eru ekki alltaf jafn skýr mörk og ætla mætti við
fyrstu athugun. Kröfur dómstóla til manna um gætilega hegðun eru
stundum svo mikiar, að jaðrar við ábyrgð án sakar, sbr. t.d. Hrd. 1968,
1034. Má þá segjá, að beitt sé rýmkaðri sakarreglu. Gætnikröfur eru
þó ekki hertar, nema sérstaklega standi á. 1 framkvæmd kemur einnig
fyrir, að farið sé út fyrir sakarregluna á annan hátt, þ.e. með því
að leggja sönnunarbyrði á þann aðila, sem krafinn er um bætur, í stað
þess að láta tjónþola bera hana, eins og venjulegt er. Hefur þetta verið
kallað reglan um ætlað gáleysi2 (eða sakarlíkindaregla). Sé síðast-
nefndri reglu beitt, er bótaábyrgð í raun allt að því jafnvíðtæk alger-
lega hlutlægri ábyrgð (eða hreinni hlutlægri ábyrgð, eins og hún verð-
1 Hér er átt við regluna um ábyrgð vinnuveitanda eða öðru nafni regluna um hús-
bóndaábyrgð, sbr. Arnljótur Bjömsson, Tengsl vinnuveitanda og starfsmanns sem
skilyrði vinnuveitandaábyrgðar, Tímarit lögfræðinga 1979, bls. 51.
2 Gizur Bergsteinsson, Nokkur sjónarmið í skaðabótarétti, Ulfljótur 1963, bls. 92.
175