Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Side 8

sérstökum lögum um dómstóla. Þegar lögfræðin fæst við spumingar eða álitaefni,
sem tengjast þessum réttarheimildum, er hins vegar óhjákvæmilegt að hafa í huga
uppruna þeirra og þá hugmyndafræði sem þær eru byggðar á.
Grundvallarspurningar um dómsvaldið og hlutverk dómstóla hafa ekki
fengið mikla athygli hér á landi, hvorki innan hinnar hefðbundnu lögfræði né í
umfjöllun á opinberum vettvangi. Sögulegur bakgrunnur dómsvaldsins og
hugmyndafræðin, sem þar liggur til grundvallar, hefur því ekki verið mikið í
sviðsljósinu. Þörfin fyrir slíka umfjöllun er hins vegar brýn, einkum í ljósi þess
að sífellt eru gerðar auknar kröfur til dómstólanna, svo sem um sjálfstæði
þeirra, óhlutdrægni, gæði úrlausna, skilvirkni og afköst.
Samkvæmt réttarríkishugmyndinni er meginhlutverk dómstólanna að leysa
úr málum lögum samkvæmt og að tryggja þannig almennt réttaröryggi. Eins og
fram kemur í réttarfarslögum og lögum um dómstóla er þeim falið að leysa úr
deilum sem spretta af réttarágreiningi. Þeir dæma einnig í málum sem höfðuð
eru vegna brota á refsilögum og ákveða refsingar í þeim þegar það á við. Með
þessu er dómstólunum ætlað að þjóna því meginmarkmiði laga að stuðla að
allsherjarfriði í þjóðfélaginu. Þeir gegna einnig mikilvægu hlutverki til verndar
frelsi einstaklinga og réttindum sem þeim er ætlað að njóta.
Dómstólar geta ekki gegnt framangreindu hlutverki sínu nema að uppfylltum
ákveðnum lágmarkskröfum. Þess vegna þarf að skilgreina hvað felst í dóms-
valdinu, hver eru takmörk þess og hvernig unnt er að tryggja að ekki verði
misfarið með það. Dómendur fara með dómsvaldið eins og fram kemur í 2. gr.
stjórnarskrár lýðveldisins íslands nr. 33/1944. Til dómenda eru gerðar lög-
bundnar kröfur, svo sem um lögfræðimenntun og annað. Vel þarf að standa að
vali á dómara í embætti svo að tryggt verði að hver og einn dómari uppfylli
kröfur réttarríkisins um óháð og hlutlaust dómsvald, svo og faglega þekkingu
og færni í starfi. Til að fá næga yfirsýn yfir það sem skiptir máli þegar metin er
fagleg þekking og færni þeirra sem sækja um dómarastörf þarf að skilgreina
starfsemi dómstólanna og gera grein fyrir verkefnum þeirra og verksviði.
Hér verður gerð nánari grein fyrir grundvellinum að starfi dómstólanna,
hlutverki þeirra samkvæmt réttarríkinu og meðferð dómsvaldsins. Fjallað
verður á nokkuð víðtækan hátt um forsendur fyrir því að dómstólarnir geti
gegnt því hlutverki að vera ein meginstoð réttarríkisins. Tilgangurinn með
þessari framsetningu er að stuðla að aukinni umræðu um hlutverk dómstóla og
draga fram mikilvægi þess að réttilega verði með dómsvaldið farið. Jafnframt
verður reynt að skilgreina hvenær réttaröryggið geti verið í hættu og hvers
vegna er sjálfsagt og nauðsynlegt að vel og faglega verði staðið að verki þegar
metið er hver eða hverjir eru mestum hæfileikum búnir til að gegna
dómarastöðu. Færð verða rök fyrir því hvernig það brýtur gegn grund-
vallarhugmyndum um réttarríkið verði ekki staðið faglega að vali á dómara í
embætti af hlutlausum aðila.
Umfjöllunin teygir sig að nokkru út fyrir hina hefðbundnu lögfræði. I fyrsta lagi
er það vegna þess að starfsemi dómstólanna byggist á ákveðinni hugmyndafræði,
466