Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Side 11

eru á lögum, veitir það þó engan veginn næga vernd. Til þess að tryggja að eftir
þessu verði farið þurfa að vera fyrir hendi óháðir og sjálfstæðir dómstólar sem
ætlað er að skera úr um þann rétt sem lögin mæla fyrir um. Dómstólamir eru
þar með, eins og lögin, meginforsendan fyrir því að um réttarríki geti verið að
ræða. Dómstólar verða líka, á sama hátt og lögin, að uppfylla ákveðin skilyrði
til að þeir geti veitt þá vernd sem réttarríkið ætlast til að þeir veiti.
Dómstólar verða að dæma eftir lögum, en að öðram kosti hefði enga
þýðingu að setja lög. Þessi regla kemur fram í 61. gr. stjómarskrárinnar en þar
segir að dómendur skuli í embættisverkum sínum fara einungis eftir lögunum.
Því má ekkert annað en lögin hafa áhrif á ákvarðanir og úrlausnir dómstóla.
Samkvæmt því ættu dómar, á sama hátt og lögin, að vera fyrirsjáanlegir. Þeir
eru það hins vegar ekki alltaf, meðal annars vegna þess að dómsmál snúast oft
um margvísleg atriði og mat á þeim, eins og vikið verður nánar að hér á eftir í
kafla 7 í umfjöllun um lögfræðilegar úrlausnir. Auk þess geta upplýsingar átt
eftir að koma fram sem ekki lágu fyrir þegar mál var höfðað sem enn dregur úr
líkum á því að dómsúrlausn sé fyrirsjáanleg.3
Af reglunni um að ekkert annað en lögin megi hafa áhrif á dómsúrlausnir
leiðir að dómarar verða að vera hlutlausir. Forsendan fyrir hlutleysinu er að
dómarar séu sjálfstæðir í störfum. Reglan um sjálfstæði dómsvaldsins þjónar
þeim tilgangi að ekkert annað en lögin hafi áhrif á dómara þegar hann leysir úr
máli. Með því að dómarar eru í öllum verkum sínum bundnir af lögunum
takmarka lögin þó dómsvaldið. Þessari reglu og hlutleysisreglunni er ætlað að
tryggja að ekki verði lagt einstaklingsbundið mat á hvert úrlausnarefni, en slrkt
væri ekki í samræmi við kröfur réttarríkisins. I þessu felst meðal annars krafa
um að dómarar láti hvorki ákveðna hagsmuni né almenningsálitið, þegar það er
ekki í samræmi við lögin eða túlkun á þeim, hafa áhrif á ákvarðanir og úrlausnir
mála. Sjálfstæði dómsvaldsins er takmarkað af þessu.
Dómstólar verða samkvæmt þessu að vera bæði sjálfstæðir og hlutlausir til
að þeir geti talist uppfylla kröfur réttarríkisins. Reglan um sjálfstæða og
óvilhalla dómstóla kemur fram í 1. mgr. 70. gr. stjómarskrárinnar og í 1. mgr.
6. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu.4 Mikilvægt er að sjálfstæðið og hlutleysið
sé sýnilegt en með því er meðal annars átt við að málsaðilar og aðrir hafi ekki
3 Hér má t.d. benda á það sem fram kemur í 3. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála, en laga-
ákvæðið fjallar um málskostnað. Þar segir að vinni aðili mál að nokkru og tapi því að nokkru, eða
veruleg vafaatriði séu í máli, megi dæma annan aðilann til að greiða hluta málskostnaðar hins eða láta
hvom þeirra bera sinn kostnað af málinu. Eins megi fara að hafi þeim sem tapar ntáli hvorki verið né
mátt vera kunnugt um þau atvik sem réðu úrslitum fyrr en eftir að mál var höfðað. Úrlausnir í slfkum
málum geta ekki verið mjög fyrirsjáanlegar.
4 í 1. mgr. 70. gr. stjómarskrárinnar nr. 33/1944, sbr. 1. mgr. 8. gr. stjómskipunarlaga nr. 97/1995,
segir að öllum beri réttur til að fá úrlausn um réttindi sín og skyldur eða um ákæm á hendur sér um
refsiverða háttsemi með réttlátri málsmeðferð innan hæfilegs tíma fyrir óháðum og óhlutdrægum
dómstóli. I 6. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, er fjallað um réttinn til réttlátrar
málsmeðferðar fyrir dómi. I 1. mgr. hennar segir, þegar kveðið skuli á um réttindi og skyldur manns
að einkamálarétti eða um sök, sem hann sé borinn um refsivert brot, þá skuli ltann eiga rétt til réttlátrar
og opinberrar málsmeðferðar innan hæfilegs tíma fyrir sjálfstæðum og óvilhöllum dómstóli.
469