Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Blaðsíða 18

opinberri gagnrýni eða öðrum utanaðkomandi áhrifum. Dómari má samkvæmt
þessu hvorki ganga erinda tiltekinna hagsmuna né byggja úrlausnina á fordóm-
um eða hlutdrægri afstöðu. Hann á því í raun að vera sem minnst háður öðrum
og á þann hátt sjálfstæður. Samkvæmt þessu á dómari að vera fær um að leiða
mál til lykta af hlutleysi á grundvelli viðeigandi lagareglna og annarra réttar-
heimilda.
Vanhæfisreglum sem fram koma í 5. gr. laga um meðferð einkamála nr.
91/1991, sem gilda bæði um einkamál og opinber mál, sbr. 6. gr. laga um með-
ferð opinberra mála nr. 19/1991, er ætlað að tryggja að hlutlaus dómari fari með
mál hverju sinni. Samkvæmt reglunum getur dómari ekki farið með mál ef hann
er aðili að því eða fyrirsvarsmaður aðila. Sama gildir ef hann hefur ákveðin
tengsl við málsaðila, fyrirsvarsmenn, vitni eða aðra á þann hátt sem lagagreinin
kveður á um eða ef önnur atvik eða aðstæður eru fyrir hendi sem eru til þess
fallnar að draga óhlutdrægni hans með réttu í efa.
Reglunni í 61. gr. stjómarskrárinnar um að dómara megi ekki víkja úr starfi
nema með dómi er ætlað að tryggja bæði sjálfstæði og hlutleysi hvers dómara.
Ekki má heldur flytja dómara í annað embætti á móti vilja hans, nema þegar svo
stendur á að verið sé að koma nýrri skipun á dómstólana. Dómari nýtur með
þessu starfsöryggis sem verndar hann þar með gegn utanaðkomandi þrýstingi.
Með reglunni á að vera tryggt að dómari þurfi ekki að óttast um eigin stöðu, t.d.
þegar hann dæmir í máli stjómvöldum í óhag. Með æviráðningu þarf dómarinn
heldur ekki að keppa að vinsældum í von um áframhaldandi starfsráðningu.
Eigin hagsmunir eða öryggi dómarans í starfi ættu þar með ekki að hafa nein
áhrif á hann við dómarastörfin. Reglan um starfsöryggi dómara er því mikilvæg
forsenda þess að dómstólar geti gegnt hlutverki sínu sem óháðar og hlutlausar
valdastofnanir í réttarríkinu og þar með tryggt réttindi borgaranna til að fá
hlutlausa dómsúrlausn. Reglunni er ekki síður ætlað að vemda þessi réttindi en
réttindi dómarans.
Hér má einnig líta til reglunnar í 2. mgr. 10. gr. Mannréttindasáttmála
Evrópu en lagagreinin fjallar um tjáningarfrelsi. I ákvæðinu kemur fram að þar
sem af réttindum, sem felast í tjáningarfrelsinu, leiði skyldur og ábyrgð sé
heimilt að þau séu háð þeim formreglum, skilyrðum, takmörkunum eða viður-
lögum, sem lög mæli fyrir um og nauðsyn beri til í lýðræðislegu þjóðfélagi
vegna þjóðaröryggis, landvarna eða almannaheilla, þar á meðal til að tryggja
vald og óhlutdrægni dómstóla. Samkvæmt þessu er heimilt að takmarka tján-
ingarfrelsið á þann hátt sem þama er lýst, í því skyni að tryggja hlutleysi dóms-
valdsins. Að uppfylltum þessum skilyrðum verður tjáningarfrelsið að vrkja fyrir
ríkari hagsmunum réttarríkisins af því að búa að hlutlausum dómstólum.
í hlutleysiskröfunni felst að málsaðilar eiga að geta treyst því að dómari
gangi ekki erinda tiltekinna hagsmuna og eigi þeim hvorki skuld að gjalda né
harma að hefna. Málsaðilar eiga þannig að geta treyst því að dómarinn þurfi á
engan hátt að sýna þeim hollustu, velvilja, meðaumkun eða nokkuð þvílíkt.
Slíkt á ekki við enda gerir það dómarann óhæfan til starfans. Telji dómari að
476