Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Page 22

í vaxandi mæli yfir á herðar dómsvaldsins.18 Ekki sé lengur deilt um það að
dómstólar eigi hlutdeild í þróun réttarins nreð því að móta og setja regiur en
hlutur dómstóla þar fari sívaxandi.19 Þessi þróun hefur einnig orðið í öðrum
löndum.20 Valdmörkin virðast óljósari en áður og þróunin hefur óhjákvæmilega
valdið erfiðleikum við skilgreiningar á þeim.21
Þarfir viðskiptalífsins kalla einnig í auknum mæli á að dómsvaldið standi
undir þeim kröfum sem samkeppni í alþjóðlegum viðskiptum gerir ráð fyrir.
Þegar samkeppnishæfni hagkerfa og viðskiptalífsins er metin er meðal annars
horft til þess hversu vel er staðið að skipan dómsvaldsins, sjálfstæði dómstóla,
skilvirkni þeirra og öðrum atriðum sem hið alþjóðlega viðskiptaumhverfi
nútímans hefur þörf fyrir að dómstólar uppfylli. Hvernig viðskiptalíf hverrar
þjóðar er metið getur skipt mjög miklu máli fyrir hagkerfið og samkeppnis-
hæfni þess, en það er meðal annars metið á grundvelli gæða dómsvaldsins.
Nútímadómstólar verða þvi að uppfylla þessi skilyrði til að viðskiptalífið
standist þennan samanburð og til að hagkerfið standi sem best að vígi í vaxandi
samkeppni alþjóðlegra viðskipta. Við skilgreiningar á dómsvaldinu og verkefn-
um dómstólanna verður að taka mið af þessum nútímakröfum.
Þegar litið er til hins breytta tíma og þess að málsaðilar bera oftar en áður
kröfur undir dómsvaldið, sem studdar eru rökum af hinum pólitíska vettvangi,
þar á meðal með vísan til þess að lög fari í bága við stjórnarskrá, verður stund-
um ekki hjá því komist að dómstólar taki afstöðu til pólitískra álitaefna. I þessu
felst ákveðin mótsögn þar sem dómsvaldið á að vera hlutlaust. Dómari getur þó
ekki vikið sér undan að komast að niðurstöðu í máli, enda er honum skylt að
leysa úr öllum málum sem hafa réttilega verið borin undir dóminn samkvæmt
ákvæðum réttarfarslaga.22 Þess verður að gæta að löggjafarvaldið tekur póli-
tískar ákvarðanir en ekki dómsvaldið sem túlkar þó lögin og dæmir ekki eftir
lögum sem fara í bága við stjórnarskrá. Mörkin milli dómsvalds og löggjafar-
valds eru meðal annars af þessum sökum engan veginn alveg skýr. Dómari má
18 Sigurður Líndal: „Hlutur dómstóla í þróun réttarins", bls. 296.
19 Sigurður Líndal: „Um lagasetningavald dómstóla", bls. 102 og 128.
20 Um þróun og stöðu dómsvaldsins í Danmörku og Noregi sjá t.d. P.M. Sachs, Karsten Gaarder,
bls. 225-233, Thorstein Eckhoff, dr. jur. Bent Christensen, Ditlev Tamm og „Domstolsudvalgets
betænkning", bls. 174-175.
21 Sjá t.d. greinar Ragnhildar Helgadóttur: „Úrskurðarvald dómstóla um stjómskipulegt gildi
laga“ og „Afstaða dómstóla til hlutverks síns við mat á stjómskipulegu gildi laga - þróun síðustu ára“.
22 Samkvæmt 1. mgr. 24. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 hafa dómstólar vald til að
dæma unt hvert það sakarefni sem lög og landsréttur ná til nema það sé undanskilið lögsögu þeirra
samkvæmt lögum, samningi, venju eða eðli sínu. Dómari þarf ávallt að taka afstöðu til álitamála
eftir því sem við á og um ræðir hverju sinni, en dómstólamir velja ekki álitaefnin sem lögð eru fyrir
þá. I 1. mgr. 111. gr. laga um meðferð einkamála segir að dómari megi ekki fara út fyrir kröfur aðila
í dómi sínum eða úrskurði nema um atriði sé að ræða sem honum beri að gæta af sjálfsdáðum.
Samkvæmt 2. mgr. sömu lagagreinar má dómari ekki byggja niðurstöðu á málsástæðu eða
mótmælum sem hefðu mátt koma fram en gerðu það ekki við meðferð rnáls. Dómari leysir því úr
máli á þeim grundvelli sem það er Iagt fyrir hann. Hann er á þann hátt bundinn af málatilbúnaði
aðila málsins.
480