Árbók Háskóla Íslands - 01.01.1980, Blaðsíða 11

Kaflar úr ræðum rektors Háskóla íslands
9
almennrar háskólamenntunar í sumum
greinum.
Þess er skemmst að minnast að 500 ára
afmæli Hafnarháskóla, sem var Alma Mater
Islendinga öldum saman, var hátíðlegt
haldið á þessu ári, m.a. hér í þessum sal.
Ósjálfrátt rifjaðist þá upp aðbúnaður og
kjör íslenskra námsmanna hér áður fyrr.
Margt varð til að takmarka þann hóp, ekki
einungis hve fáir komust til náms af fjár-
hagsástæðum, heldur urðu mikil afföll
meðal námsmanna, jafnvel vegna þess að
íslensku stúdentarnir tóku bamasjúkdóma
er þeir komu til annarra landa. Og ýmislegt
hefur líka glapið fyrir þeim, og viðnáms-
þrótturinn verið mismikill eins og gengur.
Kjör námsmanna, kennara og allra Is-
lendinga eru allt önnur nú. Það er þó sér-
staklega á þessari öld sem stökkbreyting
hefur orðið I þessum efnum. Nú getum við
státað af hvoru tveggja, fornbókmenntum
og góðum lífskjörum í frjálsu landi. Og þó
vitum við ekki enn hvernig fyrir okkur fer.
Þetta smávaxna samfélag er eins og til-
raunastöð þar sem við leitumst við að standa
sem traustast á eigin fótum, og spurning er
hvemig til tekst.
Það er ekki úr vegi að vitna hér til orða
próf. Sigurðar heitins Nordals í Islenskri
menningu, en síðan þessi orð voru rituð
hefur margt áunnist í þjóðfélaginu:
..Hefði fornmenningin og fornbók-
menntirnar verið eini tilgangurinn með
sögu og tilveru Islendinga, hefðu þeir átt að
deyja drottni sínum um 1400. Er það skipu-
lagsleysi í rannsóknarstöðinni eða þrjósku
sjálfra þeirra að kenna, að þeir lifðu af og
lifa enn? Ekki er laust við, að þeim hafi verið
fundið þetta til foráttu. Frændur þeirra á
Norðurlöndum hafa stundum átt bágt með
að fyrirgefa niðjum sagnaritaranna, að þeir
skuli sitja yfir arfinum, sem hefði heldur átt
að hverfa aftur í föðurgarð. Erlendum
fomfræðingum þykir stundum síðari saga
Islands skyggja á horfinn frama. Þeir líkja
henni við langa og myrka nótt, og að
minnsta kosti grúfir yfir henni myrkur
þeirra eigin fáfræði. Sumum gestum, sem til
„sögueyjarinnar“ koma, finnst jafnvel taka
út yfirallan þjófabálk að þurfa að horfa upp
á hinar lifandi kynslóðir, sem rekja ættir
sínar til slíkra afreksmanna og spekinga sem
fyrrum byggðu þetta land.
Sjálfsagt er fyrir Islendinga að biðja allrar
velvirðingar á þessu. ef það er breyskleika-
synd sjálfra þeirra eða jafnvel þótt það sé
gáleysi forsjónarinnar. En getur ekki líka
verið, að varnir finnist í málinu: tilrauninni
hafi ekki verið lokið? Víst er, að um margra
aida skeið var ekki mulið undir íslendinga,
svo að gruna mætti. að einhver undarleg
rannsókn hafi verið á seyði. Þar var meðal
annars svo um búið, að þjóðin gat ekki
losnað við minningarnar um fortið sína.
Bókmenntirnar brýndu sífellt fyrir henni að
svíkja ekki upphaflega stefnu. Henni ógnaði
sjálfri í aðra röndina að horfast í augu við
forfeðurna og bera sig saman við þá. Hún
leitaði gleymsku. ýmist í glórulausu striti
eða fjarstæðum draumórum. En hún fékk
engan svefnfrið. Einn meginþáttur forn-
menningarinnar hafði verið af þeim toga
spunninn, að girnd til metnaðar, drottnunar
og allra farsællegra, veraldlegra hluta var
sett í svo kröpp kjör, að hún leitaði sér ann-
ars konar afrásar. Nú var enn miklu meir
hert að. Hver varð árangurinn? Það er skylt
að athuga. Var hann ekki annað en bók-
menntir, sem heimurinn vill ekki líta við og
yfirleitt standa fomritunum að baki, sjálf-
menntun bláfátæks sveitafólks, sjálfstæðis-
barátta vopnlausrar smáþjóðar, viðleitni til
efnahagslegra umbóta í örsmáum stíl? Ekki
annað? En hver veit, nema á þessum öldum
komi í ljós dýpstu rök íslenskrar sögu, til-
raun, sem á sér enn almennara gildi en hin
fyrri? Þarna er að minnsta kosti hægt að
athuga eitt fjarstæðasta dæmi menningar-
starfsemi, sem sögur fara af. Hér er þjóð,
sem býr við þá örbirgð, að hún ætti ekki að
leyfa sér að sinna neinu öðru en því, sem
verður í askana látið. En hún virðist samt