Árbók Háskóla Íslands - 01.01.1988, Síða 75

Kennarar Háskólans
73
sviðs til þess að mæla styrk sviðsins. Smíðin
tókst með ágætum og mælirinn reyndist vel til
mælinga á segulsviði yfir jörð, en minna varð
úr segulmælingum í borholum. Þróun mæli-
tækja var snar þáttur í öllum verkefnum. Þar
fengu ungir menn tækifæri til að spreyta sig í
tækjasmíði og mælingum, sem urðu þeim hvati
til að hefja nám í eðlisfræði og skyldum grein-
um. Stór hópur kennara og sérfræðinga Há-
skólans í þessum efnum þakkar Þorbimi og
starfsemi hans á þessum árum innsýn og hvatn-
ingu sem skipti sköpum á námsferli þeirra.
Árin 1959-1961 var Þorbjöm forseti verk-
fræðideildar. Kom þá í hans hlut að stýra nefnd,
sem skyldi fjalla um eflingu rannsókna í raun-
vísindum við Háskólann. Tillögur nefndarinn-
ar, sem fram komu vorið 1961, lögðu grunn
að Raunvísindastofnun Háskólans, og Þorbjöm
stýrði einnig byggingu myndarlegs húss yfir
starfsemi hennar, sem lokið var 1966. Eðli-
legt hefði verið að Þorbjöm yrði forstjóri þess-
arar nýju stofnunar, en hann vildi það ekki.
Hann kaus að helga sig rannsóknum í eðlis-
fræði og jarðeðlisfræði, og vissi að stjóm slíkr-
ar stofnunar yrði tímafrek og erilsöm. Magnús
Magnússon, prófessor, tók að sér forstjórastarf-
ið, en Þorbjöm veitti eðlisfræðistofu forstöðu
næstu tíu árin.
Árið 1969 varverksvið verkfræðideildar auk-
ið með nýrri reglugerð og upp tekin kennsla til
BS-prófs í raunvísindagreinum og lokaprófs í
verkfræðigreinum. Þá kom enn í hlut Þorbjöms
að gegna starfi deildarforseta, nú verkfræði-
°g raunvísindadeildar, og stýra fyrstu skref-
um hennar 1969-1971. Þorbjöm sinnti þessum
skyldum af kostgæfni en í raun var hann lítið
gefinn fyrir stjómsýslu og því feginn, ef aðr-
ir léttu slíkum byrðum af honum. Hins vegar
var hann hollráður og tillögugóður, og orð hans
réðu miklu, hvert skyldi stefnt.
Á Raunvísindastofnun var haldið áfram meg-
inverkefnum Eðlisfræðistofnunar, rannsókn á
grunnvatni með mælingum á tvívetni og þiT-
vetni og rekstri segulmælingastöðvarinnar í
Leirvogi. Reyndar kom Þorbjöm þessum verk-
efnum í hendur yngri samstarfsmanna jafn-
skjótt og ljóst var að þau voru lífvænleg. Sjálf-
ur leitaði hann nýrra verkefna. Segulmælirinn
sem smíðaður hafði verið hentaði vel til stakra
mælinga á segulsviði yfir jörð en var seinvirkur
í koitlagningu þar sem hann gat ekki mælt í sí-
fellu. Þorbjöm vann nú um árabil að nýrri gerð
mælis sem gerði kleift að mæla segulsvið í sí-
fellu á mælilínum úr fiugvél og með hann að
vopni lagði Þorbjöm í kerfisbundna mælingu
á segulsviði yfir landinu öllu. Óreglur í seg-
ulsviðinu endurspegla mismunandi segulstefnu
í efstu lögum bergstaflans og veita þvf mik-
ilsverðar vísbendingar fyrir jarðfræðinga. Til
þess að gera kort af segulsviðinu þurfti mun ná-
kvæmari tækni við staðarákvörðun en í venju-
legu flugi. Þá tækni þróaði Þorbjöm sjálfur eft-
ir þörfum og stýrði jafnvel flugvélinni, þegar
þess þurfti með.
Þorbjöm var fljótur að átta sig á tækifær-
um til nákvæmrar staðarákvörðunar með að-
stoð merkja frá gervitunglum og smíðaði tæki,
sem nýtti þessa tækni, áður en þau urðu fáanleg
á markaði. Nú er þessi tækni að bylta vinnulagi
í landmælingum og leysa hefðbundin tæki þar
af hólmi.
Þorbjöm fékk áhuga á jarðskjálftamæling-
um í Surtseyjargosi. Með styrk frá Vísinda-
sjóði Bandaríkjanna hóf hann fyrstu tilraun-
ir til að staðsetja skjálfta sem fylgdu gos-
virkni í Surtsey. Þetta varð upphaf að víð-
tækum skjálftamælingum og þvf sem nú kall-
ast landsnet skjálftamæla til vöktunar á land-
skjálftasvæðum og eldfjöllum.
í Surtsey byrjaði Þorbjöm einnig tilraunir
til að hafa áhrif á rennsli hrauns með vatni.
Hraunkæling varð síðan meginverkefni Þor-
björns í Heimaeyjargosi 1973. Áhrif vatns á
rennsli hraunsins voru óumdeilanleg. Vatn-
ið jók seigju bráðarinnar, yfirborð straumsins
rifnaði og ýfðist upp í hrauka. Þegar kæling
var nægileg til að þykkt lag storknaði, mynd-
aðist vamai-veggur sem spymti gegn rennsl-
inu. Hraunkvikan bak við vegginn leitaði þá
meðfram honum og upp á hann. Með því að
kæla jafnóðum hækkaði veggurinn og hraun-
jaðarinn varð hár og brattur. Eftir að gosi lauk