Heilbrigðismál - 01.09.1983, Blaðsíða 28

frumur sem geta leyst sundur slíkar
aðskotafrumur.
Mótefni eru framleidd af sérstök-
um frumum í líkamanum. A erlend-
um málum nefnast þær „lympho-
cytar“ en hafa stundum verið kall-
aðar eitilfrumur á íslensku. I dag-
legu lífi eru þau áreiti sem ónæmis-
kerfið, og þ. á m. eitilfrumurnar,
verða fyrir fjölmörg og flest mjög
flókin. í spendýrum er ónæmis-
kerfið viðbúið að bregðast við um
það bil tíu milljón mismunandi áreit-
um. Það er Ijóst að það yrði hverri
og einni frumu ofviða, bæði í erfða-
fræðilegu og líffræðilegu tilliti, að
þekkja öll þessi áreiti og svara þeini.
Þetta er leyst í ónæmiskerfinu með
því, að þar er mikil verkaskipting, á
þann hátt að hver eitilfruma getur
aðeins tengst og brugðist við einu
áreiti eða „antígeni“ sem kallað er.
Þegar tiltekið áreiti berst í líkamann
eru það því eingöngu þær fáu frum-
ur sem þekkja það sem bregðast við,
en allur fjöldinn lætur það afskipta-
laust. Langflest þau áreiti sem
ónæmiskerfið verður fyrir eru sam-
sett, þ. e. a. s. nokkur hópur af
eitilfrumum er vakinn til viðbragða.
í rannsóknarvinnu og læknisfræði
eru mikið notuð mótefni sem vakin
eru í tilraunadýrum með því að
sprauta í dýrin þeim efnum, örver-
um, frumum o. fl. sem rannsaka á.
Oft er einfaldlega notað sermið (eða
blóðvatnið) úr dýrinu, því að það
inniheldur mótefnin. Einnig má
einangra úr serminu mótefnin sjálf,
eða immúnóglóbúlínin. Þegar
skoðuð eru nánar þau mótefni sem
þannig fást, t. d. úr kanínu eftir inn-
spýtingu á rauðunt blóðkornum úr
kind, kemur í ljós að mótefnin eru í
raun blanda af mótefnum, sem hvert
beinist gegn aðeins einu efnamynstri
á rauða blóðkorninu. Slík mótefni
eiga þá uppruna sinn í mörgum mis-
munandi eitilfrumum kanínunnar,
þ. e. þau eru fjölstofna. Að auki
fylgir með dálítið af mótefnum gegn
öðrum óskyldum áreitum (antígen-
um) sem kanínan hefur áður orðið
fyrir á lífsleiðinni. Þó að slík mótefni
komi iðulega að mjög góðum not-
um, og greini nógu nákvæmt, er það
oft galli, sbr. dæmið að ofan að þau
greina rauð kindablóðkorn sem slík
en þau eru ónothæf til nákvæmari
rannsókna á tilteknu atriði í bygg-
ingu rauðs blóðkorns. Til þess er of
lítið af hverju einstöku mótefni
og of mikið af öðrum sem trufla í
mótefnablöndunni. Til eru leiðir til
þess að hreinsa slík mótefni, en
þær eru bæði fyrirhafnarmiklar og
ófullkomnar. Af þessum ástæðum
varð til sú hugmynd að reyna að
rækta hóp eitilfrumna út frá einni
stofnfrumu og fá þannig fram alveg
hreint mótefni gegn aðeins einu til-
teknu áreiti.
Þetta tókst þeim Köhler og Mil-
stein í Cambridge árið 1975. Er
óhætt að fullyrða, að uppgötvun
einstofna inótcfna er einhver sú
notadrýgsta sem orðið hefur á sviði
ónæmisfræðinnar í mörg ár. Reynd-
ar var það þannig, eins og verður
svo oft í rannsóknarvinnu, að þeir
Köhler og Milstein höfðu ekki bein-
línis ætlað sér að rækta einstofna
eitilfrumur, heldur voru þeir að
vinna að rannsóknum á erfðafræði
og framleiðslu immúnóglóbúlína í
eitilfrumum. Þeim tókst að koma til
leiðar samruna langlífra illkynja
eitilfrumna og skammlífra eitil-
frumna úr milta músar, sem hafði
fengið innspýtingu af kindablóð-
kornum. Þegar þeir sáu að mismun-
andi afkvæmi samrunans framleiddu
hvert um sig mótefni af einum stofni
varð þeim Ijóst, að þeir höfðu opnað
leiðina til framleiðslu á tilsniðnuin
mótefnum. Illkynja eitilfrumur eða
myelomafrumur höföu lengi verið
þekktar og þeim viðhaldið í frumu-
ræktun. Þessar frumur eru upprunn-
ar sem æxli í dýrum eða mönnum og
eru æxlin upphaflega vaxin út frá
einni móðurfrumu. Þessi æxli eru
því einstofna og þar sem mörg
þeirra framleiða mótefni, hefði mátt
hugsa sér að afurðir þeirra væru not-
hæfar. Aldrei hafði þó tekist að
finna nothæft mótefni frá myeloma-
frumum, enda er það auðvitað til-
viljun gegn hvaða antígeni slíkt
mótefni beinist og raunar er það oft
óþekkt. Auk þess eru þessar illkynja
frumur oft það gallaðar, að þær
framleiða ófullkomið eða jafnvel
ekkert immúnóglóbúlín. Þessar
frumur hafa hins vegar nokkuð til að
bera sem eðlilegar eitilfrumur og
virkir mótefnaframleiðendur hafa
28 HEILBRIGÐISMÁL 3/1983