Heilbrigðismál - 01.09.1988, Blaðsíða 10

HEILBRIGDISMÁL / |óna> Rtgiuruun
Svefnleysi
Oft er hægt að laga þá þætti
sem stuðla að svefnleysi
Grein eftir Helga Kristbjarnarson
Svefn er nauðsynlegur mönnum
og dýrum til eðlilegs vaxtar og
þroska. Sum dýr eyða þriðjungi
ævinnar eða meira í svefn. Ný-
fædd börn sofa mestan hluta sólar-
hringsins en svefntími styttist eftir
því sem barnið eldist. Tveggja ára
börn sofa venjulega um 12 klukku-
stundir á sólarhring, meðalsvefn-
tími fullorðins manns er 7,5
klukkustundir.
Hugtakið svefnleysi er notað yfir
margs konar truflanir á svefni. Oft-
ast er það notað yfir erfiðleika með
að festa svefn á kvöldin, en betra
er að nota orðið stðvaka um slíka
truflun. Stundum er orðið svefn-
leysi notað um óværan svefn og
stundum ef menn vakna snemma
að morgni og geta ekki sofið þótt
þeir vilji. Þessi tegund svefnleysis
hefur líka verið kölluð árvaka.
Um 10-15% fullorðins fólks telur
sig þjást af svefnleysi í einhverri
mynd. Um 7-8% fullorðins fólks
notar svefnlyf einhvern tímann á
hverju ári. Algengara er að konur
þjást af svefnleysi en karlar og þær
nota oftar svefnlyf. Svefnleysi get-
ur byrjað á öllum aldri, en algeng-
ast er að fyrstu einkenna verði vart
fyrir miðjan aldur.
Síðvaka, sem er algengasta form
svefnleysins, er einnig vel þekkt
hjá börnum og unglingum og er
langoftast talin vera af sálrænum
toga. Oftast er það óvissa um eigin
stöðu sem veldur því sálræna álagi
sem talið er undirrót svefnleysis.
Dæmi um þetta er spenna fyrir
próf í skóla, óvissa í samskiptum
hjóna eða öryggisleysi fólks sem
missir vinnu. Aðrar tilfinningar
sem stundum valda svefnleysi eru
t.d. harmur eða tilhlökkun. Þegar
svefnleysi hefur varað um hríð get-
ur það sjálft orðið óvissuþáttur
sem heldur vöku fyrir fólki. Það
liggur í myrkrinu og hlustar á tif
klukkunnar, veltir sér í rúminu og
hugsar um hvað það sé hræðilegt
að geta ekki sofnað. Oft sækir að
ótti um að geta ekki staðið sig í
vinnu næsta dag, vegna þreytu.
Stundum hvarflar að fólki að það
hljóti að vera að missa vitið fyrst
það getur ekki sofið, og margir ótt-
ast að svefnleysið sjálft Ieiði til geð-
sjúkdóma. Þetta er þó alröng af-
staða og er jafn fráleit eins og að
halda því fram að reykskynjarar
valdi að jafnaði íkveikjum vegna
þess að þeir væli þegar brennur.
Svefnleysi getur verið merki um að
fólk sé undir of miklu álagi, en
ekki er ástæða til þess að óttast
svefnleysið sjálft.
Þegar svefnleysis verður fyrst
vart er mikilvægt að breyta aðstæð-
um sínum þannig að álag minnki
og svefnleysið verði ekki viðvar-
andi. í sumum tilfellum getur
notkun svefnlyfs í stuttan tíma ver-
ið Iausn sem kemur í veg fyrir
langvarandi svefnleysi, ef jafn-
framt eru gerðar aðrar nauðsynleg-
ar ráðstafanir til að hamla gegn
svefnleysinu. Þegar svefnleysið
nær að verða langvinnt er lyfjagjöf
oft gagnslítil og getur jafnvel aukið
á vanda sjúklingsins.
Það sem helst gagnast fólki sem
þjáist af langvinnu svefnleysi er
svokölluð stjefttheilsurækt þar sem
lögð er áhersla á að laga alla þá
þætti sem stuðla að svefnleysinu.
Reynsla er fyrir því að regluleg lík-
amsáreynsla bætir svefn. Ágætt er
að reyna á sig seinni hluta dags,
þó ekki alltof seint á kvöldin, og
mikilvægt er að við þessa líkams-
hreyfingu hitni líkaminn og blóð-
rás örvist. Annað sem talið er gera
nær sama gagn er heitt bað eða
gufubað seinni hluta dags. Báðar
þessar aðferðir hækka hitastig lík-
amans og ýta þannig undir þá
nauðsynlegu dagsveiflu sem hefur
með stjórn syfju og svefns að gera.
Annað sem vert er að hafa í huga
er að sjá til þess að svefnaðstæður
séu góðar og rúmið þægilegt, harð-
ar og þunnar dýnur trufla svefn.
Hitastig herbergisins ætti að vera
sem næst 18°. Ef herbergið er mikið
kaldara er hætta á að líkaminn
kólni of mikið og það veldur aukn-
um draumsvefni sem leiðir oft til
martraða. Sé of heitt í herberginu
verður svefninn lausari og óvær-
ari. Mikilvægt er að ekki sé óþarfa
hávaði á svefnstað þar sem allur
hávaði truflar svefn, hvort sem
fólk veit af honum eða ekki. Æski-
legt er að borða smá náttverð ef
maður á erfitt með svefn. Þessi
náttverður má gjarnan vera fæða
sem inniheldur amínósýruna 1-
tryptofan, en hún er t.d. í mjólk og
lifrarkæfu. Talið er að þetta efni
hafi bætandi áhrif á svefn. Sálfræð-
ingar hafa gert tilraunir með alls
konar svefnreglur sem fólki eru
ráðlagðar í þeim tilgangi að bæta
svefn og sömuleiðis slökunaræf-
ingar. Flestar þessar aðferðir hafa
nokkuð til síns ágætis og í höndum
reyndra leiðbeinenda er árangur
oft góður af slíkri meðferð.
Ekki er þó rétt að allt svefnleysi
sé af sálrænum toga. Orsakir
svefnleysis geta verið margar og
10 HEILBRIGÐISMAL 3/1988