Heilbrigðismál - 01.09.1998, Blaðsíða 33

John ae% eley jr. o.fl.
Átti Bjami Pálsson landlæknir
fyrstu smásjána hér á landi?
Þegar enski náttúrukönnuðurinn
Joseph Banks kom með leiðangur
sinn til Islands í ágústlok 1772
heimsótti hann Bjarna Pálsson
landlækni að Nesi við Seltjörn og
gaf Bjarni honum ýmsa náttúru-
hluti sem hann hafði safnað á ferð-
um sínum og bauð Banks til ís-
lensks miðdegisverðar. Bjarni þáði
á móti heimboð til Banks og félaga,
sem fengu að búa í pakkhúsum
dönsku kaupmannanna í Hafnar-
firði og að skilnaði gaf Banks
Bjarna „dýrindis stæckunar-gler,
hvörs líki hér ecki hafði sjest, og að
síðustu komst í eigur Stiptamt-
manns Thódals," eins og segir í
ævisögu um Bjarna Pálsson eftir
tengdason hans, Svein Pálsson
lækni, en hún var rituð í lok
átjándu aldar.
Ólafur Grímur Björnsson læknir
og sérfræðingur í meinefnafræði
setti í haust upp mjög fróðlega sýn-
Smásjáin á myndinni hér til hliðar
er frá átjándu öld og gæti verið lík
því tæki sem Bjarni Pálsson fékk
að gjöf í septembermánuði árið
1772 og hefur sennilega verið ætl-
uð til náttúrufræðirannsókna.
ingu á ýmsum tækjum til lækn-
ingarannsókna í Þjóðarbókhlöð-
unni í Reykjavík, í tilefni af því að
Rannsóknadeild Landspítalans var
40 ára og að ein öld var síðan Laug-
arnesspítali tók til starfa. Á sýning-
unni rifjar Ólafur upp þessa sögu
en getur þess jafnframt að elstu
smásjár sem nú eru til hér séu rúm-
lega einni öld yngri en það „stækk-
unargler" sem Bjarna var gefið. En
getur verið að það hafi verið smásjá
og jafnvel fyrsta smásjáin sem barst
til landsins? Ólafur telur það lík-
legt. Hann bendir á að orðið stækk-
unargler hafi verið notað um
mikroskop í grein eftir Schierbeck
landlækni í Tímariti Hins íslenska
bókmenntafélags árið 1885.
Orðið smásjá mun fyrst vera að
finna í Dægradvöl eftir Benedikt
Gröndal. Benedikt segist þar heldur
vilja nota orðið sjónauka um þetta
tæki, sem heiti mikroskop á erlend-
um málum, en segir að „smekklaus
smámenni" nefni það smásjá. Engu
að síður festist orðið smásjá í mál-
inu og er meðal annars í LeiSarvísi í
sóttkveikjurannsókn eftir Gísla Guð-
mundsson gerlafræðing, en sú bók
kom út árið 1912.
Sýningin í Þjóðarbókhlöðunni
verður opin til loka febrúarmánað-
ar. -jr.
Hinir ensku ferðamenn sem voru
hér á landi á áttunda tug átjándu
aldar héldu til í kaupmannshús-
unum í Hafnarfirði. Listmálari
sem var með í förinni málaði
þessa mynd af húsunum.
HEILBRIGÐISMAL 3/1998 33