Samtíðin - 01.10.1944, Síða 15

SAMTIÐIN
11
FLESTUM ÍSLENDINGUM er
minnistæður þessi mannjöfn-
uður þeirrar konu, sem dómbærust
var allra fórnkvenna um menn og
sjálf mestur einstaklingur allra
þekktra fornkvenna. Þátíðarmenning
og' dómar uin manngildi mættu
gjarnan mælast við þessa menningar-
fulltrúa fjóra, og hinn fimmti þeirra
var, eins og liver maður veit, fullhug-
inn skammlífi, Kjartan Ólafsson.
Þorkel telur Guðrún fyrstan, lík-
lega eigi sízt fyrir það, að gagnvart
svo stórbrotnum, héraðsrikum höfð-
ingja hafði vald bennar staðið höll-
ustum fæti og hún því gripið til þess
örþrifaráðs að kúga bann með liðs-
fjölda á brúðkaupsnótt þeirra og tek-
izl það. Ást Bolla bafði bún endur-
goldið, og liefnt bafði hún hans, dáð-
ist enn að honum dauðum með sárs-
auka sameiginlegrar ógæfu. Æðstir
mannkosta eru vitsmunirnir að fornu
mati, svo að í samanburðinum er
hlutur Þórðar hæstur, enda liefði
Guðrún gelað sagt, að án tilkomu
lians liefðu forlög sín engin orðið.
Eftir þessa þríliða stígandi mannlýs-
inganna fellur af vörum henni eitt
orð til Þorvalds, svo hófsamt, að næg-
ir til þess, að hann hrali í eilífa fyrir-
litning.
Hér kemur ekki máli við að fara að
efast um, að Guðrún skipti lofi að
verðleikum. Okkur ber að meta þessa
menn eins og liún eða Laxdæla met-
ur, hvað sem líður sérskoðunum les-
enda um þá, dregnum af einstökum
atriðum framar í sögunni.
Lítum á menningareinkenni manna
jiessara og ágæti hvers um sig.
Þorkell var höfðingi fyrst og
frenist sakir ætternis, erfði völd Þórð-
ar gellis og skipti við Snorra goða um
bústað og að einhverju leyti um
þingmannafylgi, svo sem goðorð
væru verzlunarvara. Engu að síður
einkenndi það höfðingdóm Þorkels,
hver starfsmaður og gagnsmaður
hann var. Hann hafði lengi verið i
förum milli landa. Friðsemd og vin-
sældir fylgdu honum og niðjum hans.
Það voru héraðsstjórnendur af þeirri
tegund, sem þorri alþýðu vildi vera í
þingi með.
Þó að Þorvaldur i Garpsdal stydd-
ist nokkuð við ætt sína og auð, lét
þjóðfélagið viðgangast, að hann yrði
undir í skiptum við Guðrúnu, sykki
og gleymdist. Þátíðin verðlaunaði
ekki oft litihnennsku iians tegundar.
Saga þjóðveldistímans sýnir auðvit-
að marga gagnslausa menn í yfir-
stéttai’sætum eða verri en gagnslausa,
eins og með ölluni þjóðum gerist.
Einar Þorgilsson á Staðarlióli, Þor-
valdur Vatnsfirðingur og Sturla Sig-
hvatsson voru vitanlega engin eins-
dæmi stéttar sinnar. En þrátt fyrir
það var þjóðveldið miklu óhneigðara
til þess en embættisveldi siðari tíma
að halda ýmist lítilmennum eða af-
glapahöfðingjum við völd.
Silt er hvort, gæfa og gervileiki,
mátti segja um Þórð og Bolla Þor-
leiksson, sem vá Kjartan. Ósamþykki
við venzlamenn varð þeim örlaga-
ríkt. Sjálegir menn voru þeir og
vaskir og máttu teljast fullkosta
Guðrúnu. Lögfi-æði Þórðar, vit og
harðfylgi í málasóknum veitir ekki
eins glögga mynd af honum og smá-
sögnin af því, þegar Brók-Auður,
sem hann hafði skilið við án saka,