Fréttablaðið - 07.09.2011, Síða 20

20 7. september 2011 MIÐVIKUDAGUR
Mig langar í þessari stuttu samantekt um sögu og til-
urð Stígamóta að byrja á því að
setja hana í alþjóðlegt samhengi
og færa hana síðan á heimavöll.
Kvenfrelsishreyfingar hafa frá
fyrstu tíð látið sig varða ofbeldi
karla gegn konum og börnum.
Í Bandaríkjunum og Vestur-
Evrópu spratt t.d. upp á síðari
hluta 19. aldar sterk hreyfing
kvenna, í tengslum við kvenna-
baráttu þeirra ára, sem beitti
sér fyrir því að stofnuð voru
félög og hafin félagsleg þjón-
usta fyrir konur og börn sem
sættu ofbeldi í fjöl skyldum
sínum. Rannsóknir banda-
rískrar konu, Lindu Gordon, á
skrám og skýrslum hjálpar- og
félagsmálastofnana í Boston á
árunum 1880 til 1960 sem hún
birti 1989 sýna ljóslega þessi
tengsl. Hún sýnir jafnframt
hvernig áherslur, skilningur
og skilgreiningar á eðli þessa
ofbeldis breyttust, þegar áhrif
kvenfrelsiskvenna á félags-
málastarfsemi dvínuðu í lok
fyrsta áratugar 20. aldar sam-
hliða hnignandi kvenréttinda-
baráttu.
Í hendur nýrra fagstétta
Félagsmálaþjónustan færðist þá
úr höndum kvenréttindakvenna
í hendur nýrra fagstétta. Kven-
réttindakonurnar höfðu skil-
greint ofbeldið á konum og börn-
um sem afleiðingu ofurvalds
feðra og eiginmanna yfir konum
og börnum í gömlu feðraveldis-
fjölskyldunni. Faghóparnir nýju
byggðu skilning sinn á ofbeldinu
á „vísindalegum“ kenningum,
þar sem grundvallar afstaðan
var að slíkt ofbeldi væri afar
sjaldgæft og þegar það ætti
sér stað væri skýringanna að
leita hjá fórnarlambi þess. Fag-
stéttirnar nýju afskrifuðu því
starf kvenréttindakvenna sem
óvísindalega forræðishyggju.
Nauðganir, sifjaspell og bar-
smíðar á eiginkonum urðu þar
með ósýnileg í skýrslum félags-
málastofnana þeirra tíma.
Það var síðan ekki fyrr en á
8. og 9. áratug síðustu aldar að
konur í kvennahreyfingu þess
tíma rufu þögnina um bar-
smíðar á konum, nauðganir og
sifjaspell, og kröfðust umræðu,
úrbóta og viðurkenningar á
slíku ofbeldi sem samfélags-
legu vandamáli. Þetta stutta
sögulega ágrip sýnir að sterk
samfélagsleg öfl hafa jafnan
lagst á eitt við að þagga niður og
gera kynferðisofbeldi ósýnilegt
á þeim tímabilum sem kvenna-
barátta hefur verið í lágmarki.
Áður en lengra er haldið vil
ég gera stuttlega grein fyrir
hvað felst í hugtakinu kyn-
ferðisofbeldi. Kynferðisofbeldi
er samheiti yfir margskonar
atferli, sem á það sameiginlegt
að þolendur þess eru beittir
ofbeldi, sem ofbeldismaðurinn
færir í kynferðislegan farveg.
Kynferðisofbeldi miðar að því
að lítillækka, auðmýkja, ráða
yfir og skeyta ekki um vilja eða
líðan þess sem fyrir því verður.
Fólk á öllum aldri og af báðum
kynjum er beitt kynferðis-
ofbeldi. Þetta ofbeldi er jafn-
framt kynbundið. þ.e. karl-
ar fremja það í yfirgnæfandi
meirihluta tilvika og það bein-
ist fyrst og fremst að konum og
börnum. Kynferðisofbeldi birt-
ist í mismunandi formi. Það
getur t.d. verið sifjaspell, kyn-
ferðisofbeldi ókunnugra gagn-
vart börnum, nauðganir, vændi,
mansal til kynlífsþrælkunar,
klám og kynferðisáreitni.
Þögnin rofin
En víkjum nú að Stíga mótum.
Saga þeirra endurspeglar
samskonar þróun og rakin var
hér að ofan. Tilurð Stígamóta
er nátengd kvenfrelsis baráttu
íslenskra kvenna á síðari hluta
síðustu aldar. Þær rufu þögn-
ina um andlegt og líkamlegt
ofbeldi sem konur sættu á
heimilum sínum og stofnuðu
Kvenna athvarfið 1982. Í kjöl-
farið spruttu upp hópar kvenna
sem stóðu að stofnun Kvenna-
ráðgjafar og Ráðgjafarhóps um
nauðgunarmál. Starf Kvenna-
athvarfsins og þessara hópa
leiddi í ljós að kynferðislegt
ofbeldi af ýmsu tagi var til-
tölulega algengt hér á landi
eins og annarsstaðar í hinum
vestræna heimi. Árið 1986
tók hópur kvenna sig saman
og stofnaði enn einn kvenna-
hópinn, Vinnuhóp gegn sifja-
spellum. Starf þessa hóps
beindist að því að koma á fót
fyrsta vísinum að ráðgjafar-
og hópstarfi kvenna, sem sættu
sifjaspellum í bernsku. Starf
þessara hópa og sú innsýn og
þekking sem þeir bjuggu yfir
eftir áralangt sjálfboðaliða-
starf með þolendum kyn bundins
ofbeldis voru ásamt mórölskum
stuðningi félaga kvenna innan
launþegahreyfinganna for-
senda þess að við gátum loks
stofnað Stígamót, ráðgjafar- og
fræðslu miðstöð fyrir konur og
börn sem beitt hafa verið kyn-
ferðisofbeldi. Og að sjálfsögðu
völdum við stofndaginn á alþjóð-
legum baráttudegi kvenna hinn
8. mars 1990.
Mikilsverður áfangi
Þar með náðist mikilsverður
áfangi og fótfesta í baráttunni
gegn kynferðisofbeldi á Íslandi.
Þögnin var rofin og konur fengu
sameiginlegan baráttuvettvang.
Stígamót hafa í gegnum árin
styrkst við hverja raun og fyrir
löngu sannað tilverurétt sinn,
því miður verð ég að segja, því
allt bendir til að hvers kyns
kynferðis ofbeldi fari frekar
vaxandi en hitt. Því er nauðsyn
sem aldrei fyrr að halda vöku
sinni og efla og styrkja barátt-
una gegn kynferðisofbeldi.
Ég vil að lokum nota þetta
tækifæri til að árna Stígamóta-
konum allra heilla í mikilsverðu
og ómetanlegu starfi sínu. Við
hin getum tryggt fjárhagsleg-
an grundvöll Stígamóta og lagt
baráttunni gegn kynferðis-
ofbeldi lið með því að gerast
stuðningsfólk Stígamóta með
mánaðarlegu framlagi.
Fagstéttirnar nýju afskrifuðu því starf
kvenréttindakvenna sem óvísindalega
forræðishyggju. Nauðganir, sifjaspell
og barsmíðar á eiginkonum urðu þar með ósýnileg
í skýrslum félagsmálastofnana þeirra tíma. Það var
síðan ekki fyrr en á 8. og 9. áratug síðustu aldar að
konur í kvennahreyfingu þess tíma rufu þögnina.
Bygging nýs húss yfir sameigin-lega starfsemi Landspítalans
og Háskóla Íslands á sér langan
aðdraganda. Umræða hófst fyrir
alvöru fyrir tæpum 15 árum í
aðdraganda sameiningar sjúkra-
húsanna í Reykjavík sem varð um
mitt ár 2000. Um 2-3 árum síðar
var hinni nýju spítalabyggingu
valinn staður á Grænuborgartúni,
á lóð Landspítalans við Hring-
braut. Nálægð við háskólann vó
þar mjög þungt. Meginrök fyrir
sameiningu spítalanna á sínum
tíma, að minnsta kosti í huga
starfsmanna, voru efling starf-
semi spítalans, að bæta þjónustu
hans við sjúklinga og að styðja
hann og styrkja sem vísindastofn-
un og kennslustofnun. Með öðrum
orðum var tilgangurinn sá að efla
spítalann sem háskólasjúkrahús.
Nákvæmlega sömu rök hníga að
byggingu nýs húss yfir sameigin-
lega starfsemi hans og háskólans.
Þau snúa ekki að því að blanda
saman sementi, möl, sandi og
vatni og búa til steypu heldur að
gera stofnunum kleift að blanda
saman starfsemi sinni enn frek-
ar, styrkja samstarf og samvinnu
til að efla þjónustu, rannsóknir og
kennslu. Sameiningu spítalanna
er ekki lokið, og lýkur ekki fyrr
en starfsemin er öll komin undir
sama þak.
Landspítalinn starfar nú á 17
stöðum í um 100 húsum, og sex
heilbrigðisdeildir háskólans starfa
á 13 stöðum, allt frá Hofsvallagötu
að Eirbergi á Landspítala lóð. Um
er að ræða stærstu vinnustaði
landsins. Á Landspítala vinna
um 5.000 manns, og við Háskóla
Íslands eru nú um 14.000 stúdent-
ar og um 1.000 fastráðnir kenn-
arar og starfsmenn. Þar af starfa
við Heilbrigðisvísindasvið skólans
um 2.500 manns, þar með taldir
stúdentar.
Samstarf Landspítala og Háskóla
Íslands
Samstarf þessara stofnana á sér
langa sögu og byggir á sameigin-
legum hagsmunum stofnananna
beggja, hagsmunum þeirra sem
þær eiga að þjóna og í reynd sam-
félagsins alls.
Samstarfið hefur verið mjög
gjöfult. Stofnanirnar geta í raun
ekki án hvor annarrar verið. Það
hefur á margan hátt verið burðar-
ás þróunar heilbrigðisþjónustu
hérlendis á liðinni öld. Það hefur
leitt til mjög öflugrar menntun-
ar heilbrigðisstarfsfólks, sem
stenst kollegum sínum í nálæg-
um löndum fyllilega snúning og
gott betur. Slíkt er ekki sjálf-
sagt, hvorki hjá stórum þjóðum
né smáum. Að þessu þarf að hlúa.
Árangur á sviði rannsókna í
heilbrigðisvísindum er í fremstu
röð þegar horft er til nálægra
landa. Sú staðreynd er að mínu
mati mun merkilegri en silfur-
verðlaun í handbolta, með djúp-
stæðri virðingu fyrir boltanum.
Kominn er tími til að íslensk
þjóð geri sér grein fyrir þessu.
Þetta er ekki síst merkilegt fyrir
þá sök að aðföng og fjármögnun
til háskólans og þessa vísinda-
starfs er miklum mun minna en
í háskólum nágrannalanda. Þessi
árangur er hvorki sjálfsagður né
eilífur, heldur mjög brothættur,
og að honum þarf að hlúa.
Síðast en ekki síst hefur rann-
sóknasamstarf stofnananna leitt
til vaxandi nýsköpunar og stofn-
unar sprotafyrirtækja. Við erum
einungis í burðarliðnum hér, og
á næstu árum og áratugum má
vænta af þessum vettvangi mik-
illar eflingar íslensk atvinnulífs,
ef ekkert bjátar á.
Af hverju þurfum við nýtt hús?
Heilbrigðisþjónustan og þekking-
in sem hún byggir á er sífellt að
breytast og þróast og kröfur til
hennar vaxa. Nýjar faggreinar
verða til, aðrar hverfa. Margar
sérgreinar munu blandast hver
inn í aðra, sameinast. Mark-
mið þjónustunnar verður ætíð
að beinast að sjúklingum, ekki
þörfum þeirra sem þar vinna. Við
þurfum því að skilja mikilvægi
þess að lækka múra milli fag- og
sérgreina. Þess vegna þarf fólk
að koma saman, vinna saman að
rannsóknum, kennslu og þjón-
ustu. Þannig fer þekkingin fram
á við, stundum hægt og stundum
í stórum stökkum.
Síauknar kröfur eru gerðar til
menntunar. Ekki eru kröfurn-
ar minni og framþróunin þegar
horft er til rannsókna, bæði
þeirra sem snúa að vísindum og
þjónustu við sjúklinga. Tækja-
búnaður er dýr, og því mikið
hagræði að samnýtingu. Hún
fæst ekki ef starfsemin er áfram
dreifð um allar grundir.
Tími einyrkjans í heilbrigðis-
þjónustu er liðinn, henni er nú
sinnt af teymum, samstarf og
samvinna eru lykilorð. Búa þarf
svo um hnútana að samstarfið
verði sjálfsagt frá fyrsta ári í
skóla, þannig að mikilvægi þessa
samstarfs verði mönnum strax
ljóst. Skilyrði þess er að koma
fólki saman undir eitt þak.
Jafnframt blasir við að alþjóð-
leg samkeppni í mennta- og vís-
indamálum fer mjög vaxandi,
og samkeppni um starfsfólk er
þegar orðin mönnum ljós hér.
Þessu verður að mæta. Ekki er
viðunandi að standa í stað og
láta sem ekkert sé. Það jafn gildir
hnignun og afturför.
Ávinningur fyrir Háskóla Íslands
Margoft hefur verið bent á ávinn-
ing nýbyggingar fyrir starfsemi
spítalans. En hver er ávinningur
háskólans? Mikilvægt er að koma
kennslu fyrir á einum stað. Með
því styrkjast möguleikar á sam-
kennslu og samþáttun kennslu í
grunnnámi áður en hið eiginlega
klíníska nám hefst. Nefndir hafa
verið kostir þess að nemendur
átti sig strax á því að fleiri stétt-
ir en þeirra eigin sinna sjúkling-
um. Fagstéttir læra snemma að
starfa saman.
Mikill styrkur, faglegur og
fjárhagslegur, felst í því að koma
starfsemi og stoðþjónustu allra
deilda og námsbrauta heilbrigðis-
vísindasviðs á einn stað. Sam-
nýting rannsóknastofa, tækja-
búnaðar og starfsfólks býður
ekki aðeins upp á fjárhagslega
hagræðingu heldur einnig mikil
fagleg tækifæri.
Nálægð bóklegs náms og
grunnrannsókna við klínískt
nám og rannsóknir er mjög til
þess fallin að efla starfsþjálfun
nema og gera þá enn hæfari til að
sinna og mæta þeim miklu breyt-
ingum sem verða munu í faglegu
umhverfi þeirra á næstu árum og
áratugum.
Að lokum skiptir meginmáli
í þessari umræðu að sá hópur
landsmanna sem helst hlýtur
ávinning af því að samræma
starfsemi spítalans og háskól-
ans eru sjúklingar þessa lands. Á
þeim er því miður enginn hörgull
og verður ekki. Megin markmið
nýbyggingarinnar er að efla
þekkingu, menntun og síðast en
ekki síst þjónustu við sjúklinga.
Nýbygging Landspítalans og
Háskóla Íslands – af hverju?
Horft um öxl:
Saga Stígamóta
Samfélagsmál
Dr. Guðrún
Jónsdóttir
félagsráðgjafi og
stofnandi Stígamóta
Heilbrigðismál
Sigurður
Guðmundsson
forseti
heilbrigðisvísindasviðs
Háskóla Íslands