Faxi - 01.09.2006, Blaðsíða 7

ið á móti því að skólapiltar, hvort sem þeir væru
útskrifaðir eða ekki tækju að sér þjónustu emb-
ættismanna þá sérstaklega sýslumanna. Hafði
hann mikið til síns máls því mikill drykkjuskap-
ur var á ineðal sýslumanna á þeim árum.
Átti Jón í útistöðum við yfirvöld vegna
kennsluaðferða sinna. Trúlega hefur þetta verið
erfitt verk á þeim tíma. Jón sinnti ýmsum störf-
um meðfram kennslunni og sagði sjálfur að hann
hefði lagt hönd á bókmenntastörf í hjáverkum.
Þessi hjáverk voru engin smásmíði því ásamt
öðru þá stundaði hann latínu kveðskap. Eitt af
stóm verkunuin hans var Islendingadrápa sem er
1828 vers og byrjar á: Sat ég undir fiskihlaða
föður míns, sem eru einkunnarorð gamallar
þulu. í upphafi drápunnar virðist Jón hverfa aft-
ur til bernskuáranna í Njarðvíkum og lætur hug-
ann reika aftur í aldir og allt fram til ársins 1720.
Mjög trúlega hefur Jón hugsað sér að þessi drápa
yrði notuð til kennslu í íslandssögu. Jón samdi
einnig Gullbringuljóð sem er 712 vers þar lýs-
ir höfundur gæðum og fegurð Gullbringusýslu.
Þessi tvö verk eru bara lítill hluti af öllu því sem
Jón tók sér fyrir hendur í Skálholti.
Sukksamir sýslumenn
Þegar Jón hafði sinnt skólameistaraembætti í
átta ár þá var honum stefnt vegna afskifta hans
af atvinnuháttum skólapilta. Hafði skólameist-
ari eins og fyrr er sagt, verið á móti því að nem-
endur gengju í þjónustu embættismanna þá
sérstaklega sýslumanna. Taldi Jón að samneyti
við sukksama sýslumenn leiddi þá til óreglu og
spillingar og gekk hann svo langt að vilja helst
ekki útskrifa pilta sent það gerðu. Þótti yfirvöld-
um hann ganga heldur langt í strangleika sínum.
Jóni varð heitt í hamsi vegna þessa og lét þung
orð falla sem voru sfðan notuð gegn honum fyr-
ir rétti. Málalyktir urðu þær að málið var látið
niður falla en hann mátti samt ekki hafa afskifti
af því að nemendur tækju að sér sumarstörf fyr-
ir opinbera embættismenn. Þetta harkalega mál
lagðist þungt á skólameistarann og hafði það
lamað skólahaldið í nokkurn tíma. Jóni var nóg
boðið og sagði skólameisraembættinu lausu árið
1737 og ákvað að fara af landi brott.
Efling mcnntamála
Jón kom við og kvaddi móður sína Ljótunni
sem var þá flutt að Kirkjuvogi í Höfnum og bjó
þar í húsi sem var kallað Ljótunnarskemma. Jón
sigldi síðan til Kaupmannahafnar og sá ekki
móður sína aftur, því hún dó tæpum tveimur
árum síðar.
Helsta áhugamál Jóns var að stuðla að betri
þjóðfélags-, skóla- og menntamálum Islendinga.
Átti hann sér m.a. draum um að hér yrði til land-
læknisembætti og háskóli. Eitt fyrsta verk hans
við komuna til Kaupmannahafnar var að fara á
fund þeirra ntanna sem létu skólamál til sín taka,
og var honum vel tekið og lofað að þar yrði gerð
bragabót á.
Jóni var létt við þessar undirtektir eins og hann
segir sjálfur frá: „ ..mér var svo rótt í skapi, að
allur ferðakostnaður og erfiðismunir, sem og hin
langa og oft leiða Hafnardvöl mín hafði í för með
sér, varð eins og ekkert í augunt mínum". Lýsir
Dagbjört Óskarsdóttir flytur erindi á sagnakvöldi sem Leiðsögumenn Reykjanesbæjar héldu í Njarðvík-
urkirkju.
■éAú ■ t-** > /’r
Minnismerki um Jón Þorkelsson Thorchillius við
Njarðvíkurkirkju.
þetta einskærum áhuga hans á velferðarmálum
á Islandi.
Jón hafði mikinn hug á að fara heim til íslands
til að laga þessi mál og byrjaði á að skrifa skýrslu
um þau málefni sem þurfti að breyta á Islandi að
hans mati. Skýrslan, sem var í 25 liðum, lýsir
vel ástandi þjóðarinnar á þessum tíma. Hún var
síðan send til réttra aðila í Kaupmannahöfn.
Varð svo úr að konungur Danmerkur ákvað að
senda mann til íslands til að rannsaka þar mennt-
unarástand þjóðarinnar. Til fararinnar var valinn
ungur danskur prestur, Harboe að nafni og Jón
sjálfur sem fór með sem túlkur og ritari.
Þegar þeir komu til landsins var þeint mjög
illa tekið, ýmsar óvildarsögur höfðu gengið
manna á meðal áður enn þeir stigu hér á land og
mættu þeir mikilli óvild til að byrja með, eink-
um á meðal opinberra embættismanna sent vildu
meina að þeir væru hingað komnir til að ófrægja
þá fyrirdönskum yfirvöldum. Þessi óalda rénaði
þegar frá leið. Hlutverk þeirra Jóns og Harboe í
þessari rannsóknarför var m.a að taka út aðstöðu
og kennslugögn í Skálholti og að Hólum sem var
eins og þeir komust að í meira lagi léleg.
Annað hlutverk þeirra var að mæla fræða - og
lestrarkunnáttu í landinu. Þeir ferðuðust vítt og
breitt um landið og tóku viðtöl við presta og
alþýðufólk.
Lauk síðan þessu verkefni árið 1745 eftir fjög-
urra ára dvöl á landinu og héldu þeir félagar þá
til Kaupmannahafnar.
Rannsóknarförin leiddi af sér mikinn fjörkipp
í menningu þjóðarinnar, t.d varð gjörbreyting til
batnaðar á skólahaldi latínuskólanna, námstími
var lengdur og aðbúnaður kennara var bættur.
Einnig var stofnað hér landlæknisembætti, 20
árum eftir sendiförina.
Menntun ulniúgabarna
Jón lést árið 1759 og lét hann eftir sig jarðeign-
ir, dágóða peningaupphæð og ánafnaði Njarð-
víkurkirkju bókaeign sinni. Fyrir jarðeignirnar
og peningana kom Jón því þannig fyrir áður en
hann dó, að stofnaður yrði sjóður sem kallaður
yrði Thorchillii-sjóður. Markmið sjóðsins átti að
vera að stuðla að betri menntun á almúgabörn-
um í hans heimahéraði, Gullbringusýslu, og
bókasafnið ánafnaði hann Njarðvíkurkirkju. Af-
drif Thorchillii-sjóðs og bókaeignar Njarðvík-
urkirkju verða ekki gerð skil í þessari grein, en
í stuttu rnáli, þá rýmaði sjóðurinn í tímans rás
og bókaeignin skilaði sér aldrei til Njarðvík-
urkirkju, en til garnans má geta þess að Thorc-
hillii-sjóður hefur verið nokkuð digur því áætla
má að á núvirði sjóðsins hljóðaði upp á 2-300
milljónirl!
Jón Þorkelsson hefur verið mikill hugsjóna
maður og trúr sannfæringu sinni sem var að lyfta
mannlífi og menningu á íslandi á hærra plan.
Ég tel það skyldu okkar að hlúa að minningu
þessa mikla hugsjónamanns og halda nafni hans
á lofti.
FAXI 7