Morgunblaðið - 14.12.2008, Qupperneq 4

4 FréttirVIKUSPEGILL
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 2008
Verða að gæta réttar síns
Þrátt fyrir lagaheimildir hafa smærri hluthafar verið feimnir við að sækja rétt sinn gagn-
vart stærri hluthöfum og hafa í staðinn treyst á opinberar eftirlitsstofnanir og lífeyrissjóði
Eftir Bjarna Ólafsson
bjarni@mbl.is
B
irtingarmyndir viðskipta
tengdra aðila geta verið
með margvíslegum
hætti, eins og reynt hef-
ur verið að benda á í
greinum undanfarinna daga. Stund-
um eru tengslin augljós, t.d. þegar
sami einstaklingur situr beggja
vegna borðs við kaup og sölu á eign-
um. Í öðrum tilvikum eru tengslin
óljósari, en þegar viðskiptahags-
munir einstaklinga og fyrirtækja eru
nægilega samtvinnaðir er ekki hægt
að tala um annað en tengda aðila.
Mikilvægt er að almenningur og
smærri hluthafar séu meðvitaðir um
það hvernig ráðandi hluthafar í al-
menningshlutafélögum geta, í krafti
eignarhluta síns, skarað eld að eigin
köku á kostnað félags og annarra
hluthafa.
Menningarvandi
Hluthafar eru ekki varnarlausir,
því í hlutafélagalögum er að finna
ýmsar heimildir hluthafa til málsókn-
ar. Í 96. grein segir t.d. að hluthafi
geti höfðað mál vegna ákvörðunar
hluthafafundar sem brýtur í bága við
hlutafélagalög eða samþykktir fé-
lagsins. Hins vegar er sjaldgæft að
slík mál séu höfðuð.
Ása Ólafsdóttir, lektor við laga-
deild Háskóla Íslands, sagði í samtali
við Morgunblaðið á fimmtudag að
vandi smærri hluthafa væri ekki
endilega sá að lagaumhverfið væri
ekki nægilega traust, heldur að þau
úrræði, sem lögin byðu upp á, væru
ekki nýtt. „Hugsanlega er þekking-
arleysi um að kenna, eða að hluthafar
telja málshöfðanir of dýrar eða tíma-
frekar.“
Þá hefur því verið haldið fram að
vandinn sé menningarlegs eðlis. Að
smærri íslenskir hluthafar séu ein-
faldlega ekki vanir því að gæta hags-
muna sinna. Hafi þeir treyst því að
opinberar eftirlitsstofnanir eða líf-
eyrissjóðir standi vörð um hagsmuni
þeirra. Því miður hefur sagan hins
vegar sýnt að smærri hluthafar í al-
menningshlutafélögum geta ekki
treyst fyllilega á þessa aðila. Hvorki
Fjármálaeftirlit né Kauphöll gerðu
athugasemdir við þau viðskipti, sem
rakin hafa verið undanfarna daga.
Halda má því fram að lífeyrissjóð-
irnir hafi sofið á verðinum, en þeir
skoða nú hvað betur hefði mátt fara.
Almennir hluthafar verða því sjálf-
ir að standa vörð um hagsmuni sína.
Þrátt fyrir að ýmsar heimildir sé að
finna í hlutafélagalögum til handa
einstökum hluthöfum er vel þess
virði að athuga hvort ekki sé nauð-
synlegt að festa í lög heimildir um
hópmálsóknir. Myndi það auðvelda
smærri hluthöfum að standa vörð um
hagsmuni sína og auka aðhald gagn-
vart stjórnendum og stærri hlut-
höfum.
Tengdir Þeir Hannes Smárason, Björgólfur
Thor Björgólfsson, Pálmi Haraldsson og Jón
Ásgeir Jóhannesson hafa allir stundað við-
skipti, sem falla undir viðskipti tengdra aðila.
Samson Global Holding, eign-arhaldsfélag í eigu Björgólfs-
feðga, hagnaðist um 800 milljónir
króna við samruna Burðaráss og
Kaldbaks árið 2004. Hafði Samson
keypt 27,1% hlut í Kaldbaki á 3,4
milljarða tveimur dögum áður en
ákveðið var að sameina félagið
Burðarási.
Fékk Samson hlutabréf í Burðar-
ási að verðmæti 4,3 milljarðar króna
fyrir bréfin og hagnaðist því um 600
milljónir á viðskiptunum. Bréfin í
Burðarási fékk Samson svo á lægra
verði en markaðsvirði þeirra var á
þeim tíma. Hefði félagið þurft að
greiða 200 milljónum meira fyrir
hlutinn en gert var með samrun-
anum.
Morgunblaðið/Kristján
Milljónahagnaður
Jón Ásgeir Jóhannesson keyptiVöruveltuna, móðurfélag 10-11-
verslananna á 1,15 milljarða í októ-
ber 1998. Nokkur viðskipti urðu með
hlutafé Vöruveltunnar á næstu mán-
uðum, en Jón Ásgeir réð sjálfur yfir
70% hlutafjárins. Í maí 1999 kaupir
Baugur hf. Vöruveltuna á 1,48 millj-
arða, en Jón Ásgeir var þá forstjóri
Baugs. Greiddi Baugur því 325 millj-
ónum króna meira fyrir 10-11-
verslanirnar en Jón Ásgeir gerði
nokkrum mánuðum fyrr.
Baugur fékk hins vegar ekki allar
eignir Vöruveltunnar í kaupunum.
Fasteignir félagsins höfðu verið
seldar Litla fasteignafélaginu á 217
milljónir króna. Síðar seldi LF fast-
eignirnar til Stoða, dótturfélags
Baugs, á 357 milljónir og rann svo
saman við Gaum, félag í eigu Jóns
Ásgeirs og fjölskyldu hans.
Seldi Baugi
Vöruveltuna
Danska flugfélagið Sterling, semvarð gjaldþrota í október á
þessu ári, gekk kaupum og sölum
milli sömu manna á árunum 2005-
2008. Hækkaði verðið á félaginu við
hver viðskipti þrátt fyrir að Sterling
hefði aldrei skilað hagnaði í eigu ís-
lenskra fjárfesta.
Fons, félag í eigu Pálma Haralds-
sonar, keypti Sterling í mars 2005 á
fjóra milljarða króna. Sterling sam-
einaðist svo Maersk Air, en kaup-
verð var ekki gefið upp. Í október
keypti FL Group Sterling á 15 millj-
arða króna af Fons og greiddi fyrir í
reiðufé og með hlutabréfum í FL
Group.
Taprekstur Sterling hélt áfram ár-
ið 2006, en í desember það ár keypti
nýstofnað félag, Northern Travel
Holding, félagið af FL Group. Meðal
eigenda NTH voru Fons, með 45%
hlut, og FL Group með 35% hlut.
Voru kaupin m.a. fjármögnuð með
14 milljarða króna „seljendaláni“
frá FL Group.
Sterling keypt,
selt og keypt
Eins og fram hefur komið í greina-
flokknum um viðskipti tengdra að-
ila eru ýmis lagaleg úrræði fyrir
hluthafa, sem telja að stjórn hluta-
félags hafi hyglað einum hluthafa á
kostnað annarra. Hins vegar eru
hagsmunir einstakra smærri hlut-
hafa oft svo litlir að ekki borgar sig
fyrir þá að fara í mál við félag eða
stjórnendur þess.
Í mörgum löndum geta hluthafar
bundist samtökum og höfðað svo-
kallaða hópmálsókn. Er kostnaði
þar með dreift á fleiri aðila og auð-
veldar þetta smærri hluthöfum að
leita réttar síns.
„Heimild til hópmálsóknar vantar
sárlega í íslensk hlutafélagalög,“ seg-
ir Vilhjálmur Bjarnason, fram-
kvæmdastjóri Samtaka fjárfesta.
„Hygli almenningsfélag stórum hlut-
hafa á kostnað þeirra smærri er tap
einstakra hluthafa oft það lítið að
kostnaður við málsókn, bæði í tíma og
peningum, er of mikill til að það borgi
sig fyrir smærri hluthafana að sækja
rétt sinn. Heimild til hópmálsóknar
myndi auðvelda þeim réttargæslu til
mikilla muna og auka aðhald gagnvart
stjórn og stærri hluthöfum fyr-
irtækja,“ segir Vilhjálmur.
„Smærri hluthafar hafa und-
anfarin ár reitt sig á að lífeyrissjóð-
irnir gættu hagsmuna hluthafa
gagnvart stjórnendum almennings-
hlutafélaga, en reynslan hefur sýnt
að þeir sváfu á verðinum.“
Í nágrannalöndunum hafa á síð-
ustu árum verið sett ákvæði um hóp-
málsókn og hafa tvær leiðir verið
farnar í þeim efnum. Annars vegar að
fólk sé ekki aðilar að slíkri málsókn
nema að þeir samþykki það (sam-
þykkisleið). Hins vegar að allir hugs-
anlegir aðilar teljist með í hópmáls-
ókninni, nema þeir tilkynni að þeir
vilji ekki vera aðilar (afþökk-
unarleið).
Fram hefur komið í Morg-
unblaðinu að vænt sé úttektar á
lögum um meðferð einkamála á Al-
þingi og í dómsmálaráðuneyti. Muni
réttarfarsnefnd þingsins vænt-
anlega skoða sérstaklega mögu-
leika til upptöku heimildar til hóp-
málsóknar þegar sú úttekt fari
fram.
Setning lagaheimildar um hóp-
málsókn er hins vegar ekki einfalt
mál og er margt sem huga þarf að
við slíka lagabreytingu. Burtséð frá
því myndi staða smærri hluthafa
batna til muna væri slík heimild fyr-
ir hendi.
Engin heimild til hópmálsóknar hér á landi
Stærstu lífeyr-
issjóðir lands-
ins skoða nú
starfs- og fjár-
festingarferla
sína und-
anfarin ár til
að reyna að
komast að því
hvort sjóðirnir
hafi haft nægi-
legt eftirlit
með stjórn-
endum félaga,
sem sjóðirnir fjárfestu í. Lífeyr-
issjóðirnir áttu stóra hluti í helstu
almenningshlutafélögum hér á
landi. Segir Haukur Hafsteinsson,
framkvæmdastjóri Lífeyrissjóðs
starfsmanna ríkisins, að ekki sé
hægt að fullyrða að sjóðirnir hafi
sofið á verðinum varðandi við-
skipti tengdra aðila í almennings-
hlutafélögum. „Tilgangur þessarar
vinnu er að komast að því hvort
eitthvað hefði mátt betur fara og
hvort viðbrögð lífeyrissjóðanna
hefðu átt að vera önnur en þau
voru.“
Haukur segir vinnuna ekki þess
eðlis að verið sé að velta fyrir sér
hugsanlegum málaferlum. „Eins
og staðan er núna einbeitum við
okkur að því að fara yfir verkferla
sjóðanna og fjárfestingarstefnu,
en í framhaldi útilokum við ekki
að farið verði yfir einstök mál.“
Lífeyrissjóðir í
naflaskoðun
Haukur
Hafsteinsson
 72. gr. Stjórnarmaður eða framkvæmdastjóri mega ekki taka þátt í
meðferð máls um samningsgerð milli félagsins og þeirra […] um samn-
ingsgerð milli félagsins og þriðja manns […] ef þeir hafa þar verulegra
hagsmuna að gæta sem kunna að fara í bága við hagsmuni félagsins.
 76. gr. Félagsstjórn, framkvæmdastjóri og aðrir þeir er hafa heimild til
að koma fram fyrir hönd félagsins mega ekki gera neinar þær ráðstafanir
sem bersýnilega eru fallnar til þess að afla ákveðnum hluthöfum eða
öðrum ótilhlýðilegra hagsmuna á kostnað annarra hluthafa eða félags-
ins.
 134. gr. Stofnendur, stjórnarmenn, framkvæmdastjórar og endurskoð-
endur og skoðunarmenn hlutafélags, svo og matsmenn og rannsókn-
armenn, eru skyldir að bæta hlutafélagi það tjón, er þeir hafa valdið fé-
laginu í störfum sínum, hvort sem er af ásetningi eða gáleysi. Sama
gildir þegar hluthafi eða aðrir verða fyrir tjóni vegna brota á ákvæðum
laga þessara eða samþykktum félags.
Valin lagaákvæði úr hlutafélagalögum