Morgunblaðið - 09.07.2009, Page 31

um kvenkynsorðið klömbur 2008 og
2009. Textafræðileg nákvæmni og ög-
uð vinnubrögð einkenndu allt framlag
hans hvort heldur var í sögulegri mál-
fræði eða hagnýtri. Baldur var frum-
kvöðull á Íslandi við nýtingu tölvu-
tækni í málrannsóknum. Hann beitti
sér m.a. fyrir gerð orðstöðulykla og
orðskiptiforrits, að ógleymdri merkri
bakstöðuorðaskrá upp úr orðabók
Blöndals. Þessi verk komu að miklu
gagni í málfarsráðgjöf Íslenskrar
málstöðvar. Afmælisrit Baldurs Jóns-
sonar, Málsgreinar, sem Íslensk mál-
nefnd gaf út honum til heiðurs sjötug-
um, hefur að geyma fjölmargar
greinar eftir Baldur og þær sýna
helstu einkenni hans sem málfræð-
ings og málræktarmanns.
Framlag Baldurs til íslenskrar
málræktar er svo mikið og merkilegt
að engin leið er að gera því skil hér.
Ég stenst þó ekki mátið að tæpa
hérna á örfáum atriðum. Baldur rit-
stýrði Réttritunarorðabók handa
grunnskólum 1989 sem er án efa eitt
vandaðasta og gagnlegasta leiðbein-
ingarrit um íslenska málnotkun sem
kom út á seinni hluta síðustu aldar.
Baldur bar íðorðastarf ávallt sérstak-
lega fyrir brjósti og átti sjálfur sæti í
orðanefndum í sérgreinum enda
snjall orðasmiður. Honum var sér-
staklega umhugað um innbyrðis sam-
starf orðanefnda og stofnun rafræns
orðabanka 1997. Hann beitti sér fyrir
stofnun Málræktarsjóðs 1991 og Ís-
lenskrar málstöðvar 1985 en málstöð-
in var skrifstofa Íslenskrar málnefnd-
ar og hafði einkum það hlutverk að
veita málfarsráðgjöf, aðstoða íðorða-
fólk og gefa út leiðbeiningarrit um ís-
lenska málnotkun.
Jafnframt eigin málræktarstörfum
var Baldur einstaklega áhugasamur
um að halda til haga skrifum og sjón-
armiðum forvera sinna á þeim vett-
vangi. Má í því sambandi minnast út-
gáfna Baldurs á verkum Halldórs
Halldórssonar (Íslenzk málrækt,
1971) og Guðmundar Finnbogasonar
(Mályrkja Guðmundar Finnbogason-
ar, 1976) og greinasafnsins Þjóðar og
tungu (2006) þar sem Baldur gaf út
ritgerðir eftir ýmsa höfunda frá tím-
um sjálfstæðisbaráttunnar. Af sama
meiði er útgáfa hans (1993) á sögu Ís-
lenskrar málnefndar 1964-1989. Þessi
viðfangsefni Baldurs endurspegla þá
ríku áherslu sem hann lagði ávallt á
að eina leiðin til að átta sig á nútíðinni
væri að skyggnast til fortíðar. „Þið
megið ekki gleyma því hvernig þetta
byrjaði allt saman,“ var hann vanur
að segja við okkur yngra fólkið.
Ég minnist Baldurs Jónssonar með
virðingu og sendi Guðrúnu og öðrum
aðstandendum samúðarkveðjur.
Ari Páll Kristinsson.
Ég kynntist Baldri Jónssyni fyrst
haustið 1966, þegar ég hóf nám í ís-
lensku við Háskóla Íslands. Hann var
þá einn af aðalkennurum í málfræði.
Baldur var virðulegur og, að því er
virtist, strangur í fasi, hafði lært í
Ameríku og kennt í Svíþjóð. Þéringar
tíðkuðust í kennslustundum og
sveitamenn að norðan urðu að til-
einka sér þá íþrótt. Það var eins gott
að láta ekki út úr sér neina vitleysu,
og verst var ef manni varð á í mál-
vöndunarmessunni. Virðingin fyrir
réttri og hreinni íslensku var ofar
öllu, og aginn slíkur að ungum mönn-
um þótti stundum nóg um; straumar
byltingarhugsjóna og æskuóþreyju
áttu að til að togast á við þessar
ströngu kröfur. En kennslan var
vönduð.
Nýr kafli í kynnum okkar Baldurs
hófst fimmtán árum síðar þegar ég
tók sæti í Íslenskri málnefnd, sem
hann fór þá fyrir. Þar var vandvirknin
söm, og ekki var enn laust við að
nokkurs efa gætti í brjósti undirrit-
aðs. Strangar kröfur um vandvirkni
bæru innihaldið ofurliði. En við nán-
ari kynni lærði ég að meta gildi skoð-
ana Baldurs og vinnubragða og það
sem meiru skipti, ég lærði að meta
mannkosti hans, sem voru ekki litlir.
Undir yfirborðinu leyndist hlý mann-
eskja, og ég sá að heilsteypt sýn hans
á líf og starf olli því að kröfurnar sem
hann gerði voru fyrst og fremst til
sjálfs hans. Slíkur grandvarleiki er
sjaldgæfur í akademísku umhverfi.
Telja má að kjarninn í ævistarfi
Baldurs hafi verið í þágu málræktar
og íslenskrar félagsmálfræði. Þar
hafði hann sýn sem margt má af læra.
Af eðlislægri þrasgirni hafa Íslend-
ingar tilhneigingu til þess að horfa
framhjá kjarna hvers máls. Þegar
hrópað var sem hæst gegn „málveiru-
fræðingum“ og „málræktarpostul-
um“ benti Baldur á þá einföldu stað-
reynd að löngum hefur ríkt almenn
sátt meðal landsmanna um gildi ís-
lensks máls og formþróun þess, og
það eru ekki postularnir (né andpost-
ularnir) sem stýra þróun og gildis-
mati, heldur almenningsálitið. Þess-
um almannavilja taldi Baldur sig vera
að þjóna í störfum sínum í málfars-
ráðgjöf og þjónustu við málrækt. Ég
er þakklátur fyrir að hafa kynnst
þeim hugsunarhætti sem að baki því
liggur.
Þriðji þátturinn í viðkynningu okk-
ar Baldurs var nábýli á Tómasarhag-
anum, en margt spjallið áttum við þar
þegar við hittumst á förnum vegi.
Hann og Guðrún fóru í gönguferðir
og þegar fundum bar saman var frá
nógu að segja. Þar kom meðal annars
fram Þingeyingurinn og Akureyring-
urinn Baldur. Hann hafði gaman af
átthagafræði og ættfræði og rakti
saman rætur okkar beggja í Reykja-
hlíðarætt „hinni meiri“ og sagði mér
frá margvíslegum tengslum skyld-
menna og venslafólks. Því miður hef
ég gleymt þeim fróðleik að mestu, en
vafalaust má ganga að þessu á örugg-
um stað, þótt síðar verði.
Ég vil að lokum þakka Baldri Jóns-
syni fyrir trausta samfylgd og vin-
skap, og við Arna sendum Guðrúnu
og fjölskyldunni bestu samúðarkveðj-
ur.
Kristján Árnason.
Fyrstu kynni af Baldri Jónssyni
voru veturinn 1969-1970 þegar hann
leiðbeindi okkur íslenskustúdentum í
Háskólanum um handritalestur og
málfræðikenningar, m.a. hugmyndir
bandaríska fræðimannsins og bylt-
ingarhugsuðarins Noam Chomsky.
Þetta voru nokkuð harðsnúin fræði
og nýstárleg fólki sem hafði alist upp
við málfræði Björns Guðfinnssonar,
byggðust m.a. á því að finna djúp-
strúktur setninga með kvíslgrein-
ingu, þannig að taflan var stundum
þakin strikum upp og niður og þvers,
svo meir líktist flatarmálsteikningum
en málfræði. En þetta voru nýjungar
og Baldur hafði mikinn áhuga á nýj-
um aðferðum, þótt hann hafi í eðli
sínu verið staðfastur áhugamaður um
varðveislu fornra dyggða og verð-
mæta. Hann var einnig manna fyrst-
ur til að velta fyrir sér möguleikum
tölvutækninnar við rannsóknir á
orðaforða, man hann sagði eitt sinn:
„Við eigum ekki að láta útlendinga
eina um þessar athuganir.“
Það var vor í lofti á þessum árum,
menn sáu fram á breytta tíma og
vildu bæta þjóðskipulagið, kannski
nokkur órói í sumum. Baldur virkaði
stundum svolítið feiminn en hafði
þann háttinn á að halda vissri fjar-
lægð frá nemendum, m.a. með þér-
ingum, þegar hann var að temja
þessa vormenn Íslands og kenna
þeim skipuleg vinnubrögð
Nokkuð er nú tekið að fyrnast yfir
sumt það sem hann kenndi okkur, en
annað gleymist ekki. Þar má taka
reglusemi Baldurs og nákvæmni, sem
manni fannst að vísu stundum nokk-
uð mikil, en ekki síst þá virðingu sem
hann bar fyrir íslenskri tungu. Enda
snerist lífsstarf hans fyrst og fremst
um íslenska málrækt og liggja eftir
hann stórvirki á því sviði. Mér reynd-
ist hann uppörvandi og afar hjálpfús
kennari.
Löngu síðar las ég um tíma próf-
arkir á dagblaði og þegar hroðvirkni
og kæruleysi sumra blaðamannanna
gerði mann dapran í hug fékk ég
beinlínis áfallahjálp hjá Baldri. Marg-
oft síðar leitaði ég til hans um mál-
farsleg vandamál og vafaefni. Ætíð
tók hann erindum af sömu ljúf-
mennskunni og greiddi úr mörgum
vanda.
Skal nú ljúka þessum fábreyttu
þakkarorðum frá gömlum nemanda
með samúðarkveðju til Guðrúnar og
sona þeirra Baldurs.
Jón Torfason.
Sem formaður Íslenskrar mál-
nefndar og forstöðumaður Íslenskrar
málstöðvar hafði Baldur Jónsson
mikil áhrif á störf orðanefnda. Hann
beitti sér m.a. fyrir gerð Orðabanka
Íslenskrar málstöðvar þar sem fjöl-
mörg orðasöfn eru aðgengileg í tölvu.
Baldur tók snemma þátt í íðorða-
starfi. Árið 1976 kom hann til liðs við
Orðanefnd Skýrslutæknifélagsins,
öðru nafni Tölvuorðanefnd. Við sem
þetta ritum höfum tekið þátt í starfi
þeirrar nefndar frá 1978 og höfum því
starfað með Baldri í meira en þrjátíu
ár. Á þeim tíma hefur nefndin sent frá
sér fjórar útgáfur Tölvuorðasafns, þá
síðustu árið 2005, en seinni viðbætur
bíða birtingar.
Fráfall Baldurs átti sér skamman
aðdraganda. Ekki hvarflaði það að
okkur þegar við hittumst seint í febr-
úarmánuði, að það yrði síðasti fundur
okkar með þessum frábæra íslensku-
manni. Baldur lagði nefndinni til af
óþrjótandi nægtabrunni þekkingar
sinnar á íslensku máli. Hann trúði á
sköpunarkraft málsins og gafst ekki
upp þótt viðfangsefnin virtust stund-
um illviðráðanleg. Hugkvæmni hans
og smekkvísi var við brugðið og
áhrifa hans gætti í öllu því efni sem
nefndin sendi frá sér í bókum og á
vefsíðum. Íslenskt mál væri fátækara
ef hans hefði ekki notið við. Það á ekki
aðeins við um tölvumálið því að Bald-
ur var mikilvirkur á flestum sviðum
íslenskrar tungu.
Oft er sagt að maður komi í manns
stað, en erfitt mun reynast að fylla
það skarð sem hér er orðið. Baldur
var öðlingsmaður. Hans verður sárt
saknað af öllum sem þekktu hann.
Við þökkum Baldri ómetanlega
vináttu og samstarf sem aldrei féll
skuggi á.
Sigrún Helgadóttir, Þorsteinn
Sæmundsson, Örn Kaldalóns.
Kveðja frá íslensku- og
menningardeild
Baldur Jónsson átti langa samleið
með Háskóla Íslands – fyrst sem
stúdent í íslenskum fræðum frá 1949
uns hann lauk meistaraprófi 1958,
síðar sem lektor og dósent í íslenskri
málfræði frá 1965, og sem prófessor
frá 1985 uns hann lét af störfum 1999.
Hann beitti sér fyrir stofnun Ís-
lenskrar málstöðvar og varð fyrsti
forstöðumaður hennar frá 1985 til
starfsloka.
Baldur sinnti fullri háskólakennslu
um 15 ára skeið, en frá 1981 starfaði
hann einkum að málrækt og kenndi
stöku sinnum námskeið á því sviði.
Kennslusvið hans var mjög vítt,
spannaði allt frá forsögu íslensks
máls til ýmissa greina samtímalegrar
málfræði. Kennsla Baldurs var vönd-
uð, vel undirbúin og skipulögð, og
hann naut virðingar sem góður og ná-
kvæmur kennari.
Snemma á starfsferli sínum, á ár-
unum upp úr 1970, gerðist Baldur
brautryðjandi í tölvunotkun við mál-
rannsóknir og nefndi það svið mál-
tölvun. Hann komst þá í samband við
fremstu fræðimenn á þessu sviði á
Norðurlöndum og víðar í Evrópu og
tók virkan þátt í samstarfi þeirra –
stóð m.a. fyrir norrænu máltölvunar-
námskeiði í Reykjavík og birti bækur
og greinar um rannsóknir sínar.
Annað helsta áhuga- og rannsókn-
arsvið Baldurs var íslensk orðfræði.
Hann skrifaði fjölmargar greinar um
íslensk orð, uppruna þeirra, sögu,
merkingu, beygingu, og framburð.
Þessar greinar lýsa vel natni Baldurs
við söfnun og túlkun heimilda, áhuga
hans og skilningi á því að sérhvert orð
skiptir máli og hefur að geyma ómet-
anlegar heimildir um sögu, menningu
og atvinnuhætti þjóðarinnar.
Væntanlega verður Baldurs þó
lengst minnst fyrir málræktarstarf
hans. Þar fléttaðist saman vönduð
fræðimennska og lifandi áhugi á ís-
lensku máli. Hann lagði áherslu á að í
málrækt þyrfti að gæta að hvoru-
tveggja: Varðveislu málsins þannig
að komandi kynslóðir ættu greiðan
aðgang að menningararfi þjóðarinn-
ar, en jafnframt endurnýjun og ný-
sköpun svo að málið héldi áfram að
nýtast sem tjáningar- og samskipta-
tæki í síbreytilegum heimi.
Íslensku- og menningardeild Há-
skóla Íslands þakkar Baldri Jónssyni
samfylgdina og minnist hans með
virðingu og þökk.
Eiríkur Rögnvaldsson
deildarforseti.
Minningar 31
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 9. JÚLÍ 2009
Elsku amma mín,
Sá dagur sem ég
hef kviðið fyrir alla
mína ævi rann upp 24.
júní síðastliðinn þegar
þú andaðist eftir stutt
en erfið veikindi. Aldrei hef ég verið
eins vanmáttug og þar sem ég stóð
þarna við hlið þér og gat ekkert
gert fyrir þig. Elsku amma mín var
að deyja og ég gat ekkert gert til að
stoppa það. Það var mikið áfall fyrir
okkur fjölskyldu þína þegar við
vissum hversu alvarlega veik þú
varst orðin og tók það mig langan
tíma að horfast í augu við það að þú
værir að kveðja okkur. Það er hins
vegar alveg sama hversu langan
tíma við hefðum fengið saman, ég
hefði alltaf viljað meira því það er
erfitt að ímynda sér þennan heim
án þín.
Þegar ég var barn var ég vön að
eyða öllum sumrum á Norðfirði
með Jónsdóttur-ömmu og afa. Þið
afi voru dugleg að dekra við mig og
fékk ég flest allt sem ég bað um
enda var ég lítil frekjudolla. Gosi
var leigður á vídeóleigunni á hverj-
um degi. Oft á síðari árum hef ég
heyrt ykkur kvarta yfir þessari
teiknimynd og hvernig ég gat skælt
yfir henni. Það voru líka ófá ferða-
lögin sem ég fór með ykkur í og
hótelin sem við gistum á. Þegar ég
hugsa um þessi ár á Norðfirði eru
hinar fjölmörgu hestaferðir mér of-
arlega í huga enda varst þú mikil
hestakona.
Eftir því sem ég varð eldri fækk-
aði heimsóknum austur en þess í
stað vorum við duglegar að hittast
þegar þú komst í bæinn og skelltum
við okkur þá í búðir og á kaffihús
þar sem við gátum spjallað enda-
laust. Við vorum alltaf svo miklu
Halldóra Jónsdóttir
✝ Halldóra Jóns-dóttir fæddist í
Neskaupstað 5. sept-
ember 1941. Hún lést
á Landspítalanum í
Fossvogi 24. júní 2009
og var jarðsungin frá
Norðfjarðarkirkju 3.
júlí.
meira en bara amma
og barnabarn, við vor-
um vinkonur og alla
tíð mjög nánar. Þér
fannst alltaf svo gam-
an að fara í Ikea og í
Kringluna og tókum
við ófá verslunarm-
araþonin þar. Ef ég
hefði vitað að síðasta
Kringluferð okkar
yrði sú síðasta hefði
ég reynt að draga
hana á langinn.
Ég er svo þakklát
fyrir að þú náðir að
kynnast litla stráknum mínum og
verða langamma en sorgin er svo
gífurleg yfir að hann eigi aldrei eft-
ir að þekkja langömmu sína á Norð-
firði. Þar missir hann af miklu en
ég ætla að vera dugleg að segja
honum frá þér og hversu vænt þér
þótti um hann. Hvernig þú spurðir
um hann allt fram á síðasta dag og
brostir yfir öllum litlum afrekum
sem hann náði. Allar fallegu peys-
urnar sem þú prjónaðir á hann, örk-
in sem þú handsaumaðir handa
honum og allir fallegu dýrgripirnir
sem þú gafst honum verða vel varð-
veittir.
Hvernig í ósköpunum á ég að
fara að því að kveðja þig? Elsku
ömmuna mína sem hefur fylgt mér
alla mína ævi, allt frá því ég leit
dagsins ljós og þangað til ég kvaddi
þig fyrir nokkrum dögum á spít-
alanum. Þá varstu orðin mjög veik
og vissir í hvað stefndi en samt
klappaðirðu mér á kollinn og hugg-
aðir mig, litlu stelpuna þína sem á
eftir að sakna þín svo gífurlega
mikið. Sá styrkur og hugrekki sem
þú sýndir þessa síðustu daga þína á
þessari jörð var ótrúlegur og sýndi
okkur enn einu sinni, hversu stór-
kostleg manneskja þú varst.
Hluti af þér lifir áfram í okkur af-
komendum þínum og vinum sem er-
um svo miklu ríkari eftir að hafa átt
þig að.
Ég kveð þig nú, elsku amma mín,
og óska þér góðrar ferðar.
Þín
Halldóra.
✝
Innilegar þakkir fyrir auðsýnda samúð og hlýhug
við andlát og útför móður okkar, tengdamóður,
ömmu og langömmu,
ÖNNU MARÍU GUÐMUNDSDÓTTUR
BACHMANN,
Grænumörk 5,
Selfossi.
Sérstakar þakkir færum við starfsfólki Heilbrigðis-
stofnunar Suðurlands og starfsmönnum þjónustuíbúða Grænumörk 5.
Ingi Kr. Stefánsson, Valgerður Jóna Gunnarsdóttir,
Fjóla Bachmann, Vígsteinn Gíslason,
Guðlaug Bachmann, Þórhallur Árnason,
Rósa Bachmann, Sigurgeir Aðalsteinsson,
Inga Lára Bachmann, Ólafur Haraldsson,
Jónína Bachmann, Eyþór Geirsson,
Halldór Bachmann, Hanna Guðbjörg Birgisdóttir,
barnabörn og barnabarnabörn.
✝
Okkar ástkæri faðir, sonur, bróðir, mágur, kærasti
og frændi,
HRAFN FRANKLÍN FRIÐBJÖRNSSON
M.Sc. í klínískri sálfræði,
Bylgjubyggð 61,
Ólafsfirði,
lést á heimili sínu sunnudaginn 28. júní.
Útförin hefur farið fram að ósk hins látna.
Anna Ýr Johnson Hrafnsdóttir,
Rafn Franklín Johnson Hrafnsson,
Kristín Ósk Óskarsdóttir, Friðbjörn Kristjánsson,
Kristjana Friðbjörnsdóttir,
Óskar Friðbjörnsson, Sigurbára Sigurðardóttir,
Anna Kristín Magnúsdóttir, Helgi Eiríksson,
Sigríður Gunnarsdóttir
og frændsystkini.