SunnudagsMogginn - 13.12.2009, Blaðsíða 48

48 13. desember 2009
H
inn tólfta mars síðastliðinn
eignuðust Íslendingar í fyrsta
skipti formlega samþykkta
málstefnu. Þá samþykkti Al-
þingi tillögur Íslenskrar málefndar að
stefnu, sem ber heitið Íslenska til alls.
Mörgum kom á óvart að ekki skyldi hafa
verið formleg málstefna í landinu fyrir 12.
mars 2009, þóttust muna eftir hrein-
tungustefnu, málræktarstefnu og ný-
yrðastefnu hér áður fyrr – voru þetta
kannski ekki málstefnur?
Vissulega. Þjóðin hefur lengi haft
ákveðnar hugmyndir um tungumálið,
notkun þess og hlutverk í samfélaginu.
Fram á síðustu áratugi hefur ríkt þögul
sátt um einhvers konar óopinbera rækt-
arstefnu gagnvart tungumálinu sem
margir hafa kynnst í æsku á heimili sínu
eða í skóla þótt Alþingi hafi ekki sam-
þykkt opinbera málstefnu fyrr en nú.
Lög um mannanöfn eru gott dæmi um
það hvernig hvernig hin „óopinbera“
málstefna birtist í lagasetningu. Með nú-
gildandi lögum um mannanöfn nr. 96/
1996 voru afnumdar flestar hömlur á því
hvaða nöfn eru leyfileg. Fólk getur fengið
að heita nánast það sem því dettur í hug
ef nafnið er skrifað samkvæmt íslenskum
ritreglum, beygist eftir íslensku beyging-
arkerfi, er annaðhvort karlmannsnafn
eða kvenmannsnafn og er ekki líklegt til
að vera nafnbera til ama. Dæmin í at-
hugasemdunum eru Skjarpur og Skunn-
ar, nokkurs konar afbökun á nöfnunum
Garpur og Gunnar. Höfundar frumvarps-
ins treysta almenningi fullkomlega til að
fara ekki út í neina vitleysu, jafnvel þótt
sá möguleiki hafi opnast.
Ákvæði laganna um íslenskan búning
kemur í veg fyrir að allmörg erlend nöfn
með erlendum rithætti komist á manna-
nafnaskrá. Nafnið er ekki stafsett í sam-
ræmi við íslenskan framburð, gerð þess
eða ending gerir það óbeygjanlegt, eða
kynferðið er ekki í lagi. Í íslensku eru afar
fá tvíkynja nöfn en úti í hinum stóra
heimi eru slík nöfn mörg og algeng.
Nöfnin Nikíta og París eru dæmi um nöfn
sem erlendis eru ýmist karlmannsnöfn
eða kvenmannsnöfn, en hér á landi hafa
þau komist á skrá sem kvenmannsnöfn
og þar með er útilokað að karlmaður geti
fengið að nota þau.
Í fréttum af störfum mannanafna-
nefndar er iðulega dregið fram það sem
vakið gæti umtal með því að telja dæmi
um óvenjulegt nafn eða „ónefni“ sem
samþykkt hefur verið og svo annað „gott
og gilt“ sem hefur verið hafnað. Iðulega
er tekið svo til orða að nefndinni hafi
„þótt“ eitthvað um nöfnin: „þótti nafnið
því ekki hafa áunnið sér hefð“, „nafnið
þótti of líkt“, „þótti rithátturinn hafa
áunnið sér hefð“.
Með orðalagi af þessu tagi hefur tekist
að draga upp þá mynd af manna-
nafnanefnd að hún láti sér „þykja eitt-
hvað“ um nöfn og byggi ákvarðanir sínar
á geðþótta eða smekk.
Fordómar af þessu tagi um starfshætti
nefndarinnar náðu inn á hið háa Alþingi
haustið 2006, en þá lögðu nokkrir ungir
þingmenn fram frumvarp um að leggja
nefndina niður. Í greinargerð var látið að
því liggja að nefndin sé einhver sérstakur
óvinur foreldra í landinu sem vilji velja
börnum sínum falleg og rótgróin nöfn.
Flutningsmönnum hafði alveg láðst að
athuga það að nefndin starfar samkvæmt
lögum sem sett eru af Alþingi og úr-
skurðir um gildi nafna munu ekkert
breytast nema þeim lagagreinum verði
breytt sem skilgreina hvað telst gott og
gilt íslenskt nafn.
Það fólk fer villt vegar sem heldur að
mannanafnanefnd sé hópur forpokaðra
íhaldsmanna sem hefur ekkert þarfara að
gera en láta sér líka eða mislíka við nöfn.
Nefndin er skipuð tveimur sérfræðingum
í íslenskri tungu og einum í lögfræði, sem
eiga að ganga úr skugga um að beiðnir
um ný nöfn séu í samræmi við lögin.
Þetta fólk hefur enga skoðun á því hvort
nöfn eru góð eða vond, heldur reynir að
vinna verk sitt af samviskusemi og trún-
aði samkvæmt bókstaf laganna.
Stjórnmálamenn geta leyft sér að láta
pólitískar skoðanir, persónulega hags-
muni eða vináttusambönd ráða gjörðum
sínum. Nefnd sérfræðinga, á borð við
mannanafnanefnd, hefur ekkert leyfi til
að starfa þannig. Öll nöfn eru jöfn fyrir
lögunum – hversu óréttlátt sem það kann
að þykja.
Þegar kemur að mannanöfnum reynir
á hversu djúpt málstefnan ristir í þjóð-
arsálina. Hafi fólk skoðun á úrskurðum
mannanafnanefndar ætti það að beita sér
í umræðum um íslenska málstefnu við
fulltrúa sinn á Alþingi. Það er stefnan
sem skiptir máli.
Íslendingar á þjóðhátíð á Arnarhóli sumarið 1974. „Fólk getur fengið að heita nánast það
sem því dettur í hug ef nafnið er skrifað samkvæmt íslenskum ritreglum.“
Úr myndasafni Morgunblaðsins/Ólafur K. Magnússon
Bakari eða smiður
Það fólk fer villt
vegar sem heldur að
mannanafnanefnd sé
hópur forpokaðra
íhaldsmanna.
Tungutak
Baldur Sigurðsson
balsi@hi.is
F
ransí Biskví kom út fyrir tutt-
ugu árum og seldist fljótlega
upp. Síðan hefur bókin verið
ófáanleg með öllu og þó mikið
eftir henni spurt, enda hefur áhugi
manna á veiðum frönsku Íslandssjóm-
annanna aukist umtalsvert undanfarin ár
og eykst enn. Það var því vel til fundið
hjá Elínu og bókaforlaginu Opnu að koma
bókinni aftur út og það í mikið end-
urbættri og aukinni útgáfu.
Átta ára vinna
Kveikjan að bókinni var að Elín var við
störf í íslenska sendiráðinu og franskir
viðmælendur hennar voru í sífellu að
segja henni frá skáldsögunni Pêcheur
d’Islande eftir Pierre Loti, en hún segir
frá örlögum franskra fiskimanna við Ís-
landsstrendur. Þegar Elín heimsótti síðan
hafnarbæina á Bretaníuskaga þaðan sem
sjómennirnir reru og skrifaði greinar um
það í Morgunblaðið rigndi yfir hana sím-
tölum og bréfum frá fólki sem mundi
þessa daga og vildi segja frá þeim, enda
hafði lítið verið skrifað um þá hér á landi.
Smám saman vatt þetta verkefni upp á
sig með viðamikilli heimildasöfnun og
setum í frönskum bókasöfnum í átta ár
og lyktaði með Fransí Biskví fyrir tveim-
ur áratugum, eins og rakið er.
Elín segir að bókin hafi klárast á
skömmum tíma þegar hún kom út enda
hafi útgefandinn ekki staðið við það að
láta prenta hana aftur, en eftir því sem
lengra hafi liðið frá útgáfunni hafi hún
ekki vilja gefa hana út aftur óbreytta. „Ég
er búin að læra svo mikið á þessum tutt-
ugu árum, enda hefur mér verið boðið
svo oft til Frakklands á hátíðir í fiski-
mannabæjunum og líka á Austurlandi þar
sem áhugi fyrir þessari sögu hefur aukist
gríðarlega mikið. Það má svo segja að ég
hafi áttað mig á því fyrir ekki svo löngu
að ég yrði ekki eilíf og því ekki eftir neinu
að bíða að koma bókinni í þann búning
sem ég vildi,“ segir Elín og bætir við að
heimildasöfnun sé mun auðveldari nú en
forðum þegar hún þurfti að handskrifa
eftir bókum í frönskum bókasöfnum og
jafnvel að sitja með gæslumann yfir sér í
frönsku þjóðarbókhlöðunni þegar hún
var að rýna í skýrslur lækna af frönskum
spítalaskipum.
„Það er þó margt sem ekki er hægt að
finna í dag, enda eru þeir ekki margir eft-
Fólk vill sögur
Meðal lykilrita í sögu lands og þjóðar er saga um
franska sjómenn og þrjú hundruð ára útgerð
þeirra hér við land á gólettunum sínum, bókin
Fransí Biskví eftir Elínu Pálmadóttur. Frönsku
sjómennirnir komu til Íslandsstranda síðla vetr-
ar og sneru ekki aftur heim til Frakklands fyrr en
í sumarlok, ef þeir þá sneru aftur því fjölmargir
hlutu hinstu hvílu í úfnu Atlantshafinu.
Árni Matthíasson arnim@mbl.is
„Ég ætlaði ekki að gera svona mikið,“ segir
Elín um nýja útgáfu Fransí Biskví.
Morgunblaðið/Kristinn
Lesbók
Vincent van Gogh málaði þessa
mynd, La Berceuse, Fóstruna, eftir
samtal við Gauguin vin sinn um Ís-
landssjómenn, eins og hann lýsti í
bréfi til bróður síns í janúar 1889:
„Ég var að segja við Gauguin um
þessa mynd að þegar við, ég og
hann, vorum að ræða um frönsku
Íslandsfiskimennina, þungbæra
einangrun þeirra, aleinir á drunga-
legu hafinu, í stöðugri lífshættu,
Já, ég var einmitt að segja við
Gauguin, að í kjölfarið á þessum
einlægu samræðum okkar, hefði
ég fengið þá hugmynd að mála
svona mynd. Fiskimennirnir sem
eru í senn börn og píslavottar,
myndu sjá hana fyrir sér í káetunni
í fiskibáti á Íslandsmiðum og liði í
ölduganginum eins og þegar þeim
var vaggað í bernsku við vísnasöng
fóstrunnar sinnar.“
Konan í ruggustólnum
La Berceuse. Málað fyrir Íslandsfiskimenn.