SunnudagsMogginn - 20.12.2009, Síða 12

12 20. desember 2009
G
rýlur birtist í ýmsum myndum í Norður-
Evrópu og sömuleiðis verur, sem koma til
byggða nær jólum og hverfa svo aftur þegar
dag tekur að lengja á ný. Terry Gunnell, pró-
fessor í þjóðfræði við Háskóla Íslands, hrærist í heimi
þjóðsagna og þekkir vel þann leir, sem íslenskar jóla-
hefðir eru mótaðar úr.
„Við höfum þá vitneskju úr Íslendingasögunum og ís-
lenskum kveðskap að haldin var jólahátíð fyrir kristni-
töku,“ segir Terry. „Haraldur hárfagri og aðrir konungar
í Noregi héldu jólaboð fyrir hirðmenn og gáfu þá gjafir og
svo framvegis. Sá siður tíðkaðist þó lítið á Íslandi. Hér
voru gefnar sumargjafir.“
Kristnar hátíðir samræmdar heiðnum sið
Terry segir að kveikjan að þessari hátíð hafi verið miðs-
vetrarbrot eða vetrarsólhvörf.
„Þá er lengsta nóttin og síðan fer sólargangur að lengj-
ast á ný,“ segir hann. „Þá er verið að fagna endurfæðingu
jarðarinnar.“
Fæðing Krists var þannig tengd þessari endurfæðingu.
„Þetta vakti fyrir kirkjunni,“ segir Terry. „Enginn
vissi hvenær Jesús var fæddur, en þessar hátíðir voru til.
Rómverjar héldu á svipuðum tíma hátíð, sem kölluð var
saturnalia og snerist um umsnúning. Einn dag voru yf-
irmenn undirsátar og þrælar stjórnuðu. Umsnúningur er
kannski lykilorð í þessu sambandi. Ljóst er að á Norður-
löndum voru einhverjar hátíðir á þessum tíma. Orðið jól
var til, en við vitum ekki fyrir víst hvaðan það kemur.
Einn mánuðurinn kallaðist jól, en eins og Árni Björnsson
þjóðháttafræðingur hefur skrifað, vitum við ekki hvort
það tengist orðinu hjól og táknar hringrás ársins, orðinu
él, Jólni, sem er eitt af nöfnum Óðins, eða sé dregið af
orðinu öl, en í Noregi var bruggað jólaöl á þessum tíma.
Þarna er annað dæmi um þennan umsnúning – það á að
drekka vegna þess að það er öðruvísi árstími, sem kallar
á öðruvísi hegðun.“
Terry rekur að haldnar hafi verið tvær stórar vetrar-
hátíðir, fyrst í upphafi vetrar, vetrarnætur hér á landi,
halloween eða allraheilagramessa sé leifar af því sama og
í keltneskum löndum hafi verið haldið upp á Samhain í
vetrarbyrjun. Síðan hafi komið miðsvetrarhátíð.
„Samkvæmt Konungasögum var þeim breytt formlega
úr heiðnum hátíðum í kristnar í tíð Ólafs Tryggvasonar
konungs,“ segir Terry. „Það var því gert viljandi. Í bréfi
frá Gregoríusi páfa til Englandskonungs snemma á mið-
öldum leggur hann til að hof og heiðnir staðir verði ekki
eyðilagðir, ekki verði reynt að þvinga fólk til að leggja
niður gamla siði, heldur breyta þannig að hof verði
kirkjur og hátíðir þar sem dýrum var slátrað og blót færð
verði helgaðar kristni. Menn voru hjátrúarfullir og vildu
gera eins og þeir höfðu alltaf gert, þótt það tengdist
heiðni. Best var að gera það í nafni Krists í staðinn og
þannig seldi kirkjan kristnina, með spuna þess tíma. Þeir
vissu hvað þeir voru að gera.“
Terry segir að trú á náttúruvætti megi rekja allt aftur
til landnáms. „Menn trúðu á Norðurlöndum og annars
staðar á náttúruvætti, sem seinna voru kallaðir álfar,“
segir hann. „Hér á landi eru á seinni tímum margar sögur
um heimsóknir álfa á jólum. Vættir yfirtaka hús til að
halda dansleiki. Elstu dæmin um svipuð sagnaminni eru
Grettir og Glámur og Eyrbyggja - Fróðárundrið - þar sem
draugar ráðast á hús á jólum þegar myrkrið er mest og
hetju þarf til að losna við þá.“
Aldrei út úr húsi á jóladag
Í sveitum Noregs fóru menn aldrei út úr húsi á jóladag því
menn trúðu að úti væru alls konar vættir á kreiki. „Í
Vestur-Noregi tók þetta form hópur af vættum, sem áttu
að koma niður úr fjöllunum og nefndir voru Oskosk-
reia,“ segir Terry. „Þetta hefur stundum verið kallað Ju-
leskreid. Í sögunum fer Guðrún Gjúkadóttir fyrir þeim og
með í för er Sigurður Fáfnisbani, sem er orðinn svo gam-
all að hann þarf að halda augunum opnum með spýtum
og kann ekkert lengur. Þessi söfnuður gerir árás á bæi,
fólk á ferli er tekið og barið og jafnvel rifið í sundur. Þeir
stela mat og öllu lauslegu. Þessar sögur virðast hafa kom-
ið seinna til Íslands og verið þýddar inn í íslenskar þjóð-
sögur. Í Noregi kallast meðlimir hópsins stundum troll.
Allir Íslendingar vita að það gengur ekki að hópur trölla
komi í heimsókn og gisti stærðarinnar vegna þannig að í
við aðlögun að svæðisbundinni þjóðtrú verða þau að álf-
um.“ Terry heldur áfram: „Hugmyndin á bak við þetta er
sú að í október byrja vættir að nálgast og taka landið til
sín aftur. Hápunkturinn er á jóladag þegar þeir koma að
bænum og eftir það byrja þeir að draga sig til baka. Þeir
eru eins og myrkrið og snjórinn, sem nálgast bæinn og
fara síðan burt. Þetta endurspeglast í jólasveinunum hér á
landi.“
Í Noregi og víðar hermir fólk eftir þessum vættum á
þessum árstíma. „Í gamla daga klæddu menn sig upp í
búninga og fóru milli bæja,“ segir Terry. „Þeir voru
stundum kallaðir julebukk (jólahafur) eða julegeit (jóla-
geit) og þetta var mjög útbreitt á öllum Norðurlöndunum.
Upphaflega voru menn í búningi geithafurs og notuðu
dýraskinn og fleira. Maður tekur eftir að Grýlu var seinna
lýst eins og hún væri hálfgert dýr með horn og fleira.
Sums staðar í Vestur-Noregi voru gervin ekki bara dýr
með horn heldur dýrsleg kona, sem heitir Lusse eða
Lussia. Menn komu dulbúnir, reynt var að giska á hverjir
væru bak við grímuna, og þeir gáfu ekki heldur tóku. Í
gamla daga voru þeir að jafnaði ungir, ókvæntir karl-
menn, fengu mat og áfengi og urðu oft blindfullir.
Hér á Íslandi voru leifar af slíkum siðum, meðal annars
Barðaströnd og eru enn á Þingeyri á Vestfjörðum og í
Grindavík. Vilborg Davíðsdóttir hefur skrifað um þetta,
en við vitum ekki hvort þetta kom með landnáms-
mönnum eða með Norðmönnum, sem komu til Íslands til
hvalveiða og héldu grímuböll.
Við höfum sem sagt vættir, menn sem fara í gervi
þeirra, koma í heimsókn og taka og stela. Þetta sést í
nöfnum jólasveinanna hér, til dæmis Kjötkrókur og Bjúg-
nakrækir og nöfnum, sem minna á gamlar þvottavélar,
Askasleikir og Pottasleikir.“
Hugmyndin um jólasveinana, stráka, sem koma til
byggða og eru leiddir af kvenkyns veru, á sér líka hlið-
stæðu annars staðar.
Kvenkyns verur leiða karla og stráka
„Ég nefndi Guðrúnu Gjúkadóttur áðan – hún er eins
konar Grýla,“ segir hann. „Á Írlandi kemur vera sem
heitir Cailleach og er persónugerving á vetrinum – indó-
germanskt orð, sem reyndar þýðir kerling – og hún er
líka á kreiki á jólunum. Á þessum tíma eru þannig á
sveimi í mismunandi löndum kvenvættir og hópar af
körlum, sem stela.“
Nafn Grýlu er mjög gamalt. „Það kemur fram í Sturl-
ungu á þrettándu öld og vísan um hana, „Grýla kemur í
garð“, er líka frá þessum tíma,“ segir hann. „Það er at-
hyglisvert að í danskri mállýsku kemur fyrir orðið gryle,
sem merkir að urra og mér finnst passa mjög vel við
hana. Nöfn jötna í forn-norrænu tengjast oft hljóði, til
dæmis Ýmir og Þrymur. Í Sturlungu er hótun í Grýlu.
Hún er á kreiki en ekki tengd við jól. Það kemur síðar.“
Terry segir að nafnið finnist líka í Færeyjum. Þar er
Grýlukvöld og á lönguföstu klæðast krakkar sem Grýlur.
Á Norður-Hjaltlandi var til siðs að klæða sig í hálm á
allraheilagramessu og fara heim til fólks. Þar er talað um
Grölik. Þar birtist hún í upphafi vetrar, hér um miðjan
vetur og í Færeyjum í lok vetrar og á ættingja í Lusse í
Noregi og Cailleach á Írlandi og kannski má hugsa um
hana sem persónugervingu vetrarins. Hún er svöng og
það endurspeglar óttann við að eiga ekki nógan mat.“
Maður Grýlu vekur ekki sömu skelfingu. „Samkvæmt
sumum sögum er Leppalúði seinni maður Grýlu,“ segir
Terry og bætir við eftir andartaks þögn: „Hún borðaði
þann fyrsta – fyrsta kvennabyltingin átti sér stað á fjöll-
um og barst síðar til byggða.“
Jólakötturinn er frekar nýlegur og kemur ekki fyrir í
Íslendingasögunum. „Jólakötturinn birtist fyrst á
nítjándu öld, en virðist eiga rætur að rekja til jólahafurs-
ins í Skandinavíu,“ segir Terry. „Þar er sama hefð. Ef þú
klæðist ekki nýjum fötum ferð þú í jólageitina, sem gat
þýtt annað hvort að enda í maga hennar eða að þurfa að
klæðast sem hún. Þessi þjóðtrú er því til og er mjög út-
breidd. Á Íslandi voru Norðmenn á Vestfjörðum og ann-
ars staðar við hvalveiðar. Þeir bjuggu hér yfir jólin og
héldu stundum grímuböll. Þeir hafa kannski sagt að
menn færu í jólageitina, sem Íslendingar þekktu ekki
vegna þess að hér var engin geit. Hér gæti því aftur verið
um aðlögun að ræða, að fara í jólageit verður að því að
fara í jólakött. Með jólakettinum er hin brotna vanda-
málafjölskylda Grýlu, Leppalúða og jólasveinanna full-
komnuð.“
Terry segir að jólahefðir á Íslandi séu blanda af skand-
inavískum, ef til vill einnig írskum og gömlum íslenskum
hefðum. „Nú er þetta náttúrulega allt orðið séríslenskt.
Menn halda stundum að ég sé að gefa í skyn að þetta sé
allt erlent, en Ísland er fjölmenningarsamfélag, innflytj-
endasamfélag frá upphafi og náttúrulega koma hefðirnar
annars staðar frá, en lagast að íslenskum aðstæðum.“
Heiðnar
rætur
jólahalds
Jól eru haldin til að fagna
fæðingu frelsarans, en hátíð
á þessum árstíma á rætur
langt aftur í heiðni þegar
stystur sólargangur var
tilefni til að halda upp á
endurfæðingu jarðarinnar.
Karl Blöndal kbl@mbl.is
„Samkvæmt sumum sögum er Leppalúði seinni maður Grýlu,“ segir Terry Gunnell, prófessor í þjóðfræði, og bætir við eftir
andartaks þögn: „Hún borðaði þann fyrsta - fyrsta kvennabyltingin átti sér stað á fjöllum og barst síðar til byggða.“
Morgunblaðið/RAX