Skólablaðið - 01.02.1972, Blaðsíða 48

132
ingju mannfólksins, óréttlæti, ofbeidi, kúgun, blóðsúthellingax og
styrjaldir."
( Sigurður Guðjónsson, Samvinnan, 1. hefti 1971, bls. 22)
Með þeirri þróun náttúruvisinda og tækni, sem átt hefur sér stað með
sfauknum hraða ailt frá lokum nftjándu aldar, hefur manninum tekizt að
leysa öfl náttúrunnar úr læðingi. Þau standa ekki lengur andspænis hon-
um sem annarlegur óskapnaður, þess f stað hefur manninum heppnazt að
hagnýta þau með þeim afleiðingum, að umhverfi mannsins og þá sér f
lagi þjóðfélagið, hefur tekið slfkum stakkaskiptum, að allar hegðunarregl-
ur eldri kynslóða duga honum skammt til eðlilegs lCfs innan þess nýja
umhverfis. Það eru þvf ekki lengur náttúrufölin, er standa firrt and-
spænis einstaklingnum og skerða frelsi hans, heldur afurð hans eigin
starfs og þekkingar, þjóðfélagslögmálin.
Einstaklingurinn skynjar þessa tæknivæddu veröld sem eitthvað ómennskt,
þrúgandi og firrt. Hann skynjar sig sem leiksopp þeirra annarlegu lög-
mála, er þar ríkja. Hann er ekki lengur frjáls, þó svo að tæknin veiti
honum möguleika til þess að öðlast þetta frelsi. Hann fyllist vonleysi.
Einstaklingurinn skynjar ekki þessa veröld sem eðiilega afleiðingu þeirra
þjóðfélagshátta, er hann býr við, heldur sem skilgetið afkvæmi vfsind-
anna, firring og vfsindi tengjast órjúfanlegum böndum f huga hans.
Vfsindin eru ekki lengur táknmynd framfara og velmegunar, þess f stað
eru þau fmynd kaldhamraðs valds tækniheimsins, sem ekki rúmar mann-
legt frelsi innan sinna vébanda.
Vfsindin hafa fært okkur fleira en efnalega velsæld og tæknivædda veröld,
þau hafa einnig veitt mannkyninu vald til þess að fremja sjálfsmorð.
Þau hafa veitt okkur kjarnorku- og vetnissprengju, sem geta, ef verkast
vill, "sprengt okkur aftur á steinöld".
Siðferðisleg ábyrgð okkar er þvf á engan hátt sambærileg við ábyrgð kot-
bóndans, sem hvorki þekkti kjamorku né aðrar neikvæðar afurðir tækn-
innar. Framtíð mannkynsins veltur á þvf, að okkur takist að standast
þessa ábyrgð, leysa úr þeim siðferðislegu vandamálum, sem við okkur
blasa.
III.
Forsenda allrar siðferðislegrar ábyrgðar er sem fyrr segir, að einstakl-
ingurinn sé frjáls f ákvörðun sinni, að einungis vilji hans ákvarði breytn-
ina. Forsenda allra vfsinda er aftur á móti, að allt eigi sér sfnar or-
sakir, að öll ferli alheimsins séu fyrir fram ákvörðuð af orsökum sfnum.
Þetta lögmál hlýtur einnig að gilda um mannlegar ákvarðanir. Hér höf-
um við tvenns konar sjónarmið, annars vegar hið siðferðilega, hins veg-
ar hið vfsindalega. Samkvæmt annarri skoðuninni sjáum við manninn
sem þjóðfélagsveru, frjálsan og ábyrgan gerða sinna gagnvart öðrum
mönnum, út frá hinu sjónarmiðinu skynjum við hann sem vélræna leik-
brúðu náttúrulögmálanna, háðan lögbundnum ferlum eðlisfræðilegra kraft-
verkana og efnafræðilegra hvarfa og þvf f alla staði ófrjátsan og sið-
ferðislega óábyrgan, hafandi ekkert val. Hér sjáum við einstaklinginn út
frá hugsunarhætti tveggja ólíkra og, að þvf er virðist, ósamrýmanlegra
heima, mannlegt frelsi og siðferðileg ábyrgð geta ekki að þvf er virðist,
samrýmzt rfkjandi heimsmynd vfsindanna - lögmál og frelsi er þar tvö
gagnstæð hugtök, er útiloka hvort annað.
IV.
Við höfum nú komizt að þremur niðurstöckim : f fyrsta lagi; siðferðileg
ábyrgð þeirrar kynslóðar, sem nú lifir, er meiri en nokkurrar annarrar
kynslóðar, f öðru lagi, heimsmynd vfsindanna samrýmist ekki þessari
ábyrgð, útilokar f raun alla siðferðilega ábyrgð og f þriðja lagi sem
summu hinna tveggja, við þörfnumst nýrrar heimsmyndar.
Við verðum að hafna þeirri heimsmynd, sem er undirstaða og afleiðing
vfsindanna, þeirri framtfðarsýn, sem Þorsteinn Gylfason dregur upp f
bók sinni Tilraun um manninn :
"Eftir nokkur ár eða áratugi, segja menn, vitum við meira um
orsakir mannlegrar breytni og getum gefið lyf. Satt að segja vitum
við þegar sitt af hverju, til að mynda um áskapaða litningagalla,
sem valda geðveiklun og glæpahneigð. Og nú er von menn spyrji:
ef svo fer um glæpina fara þá ekki mannlegar dyggðir sömu leið ?
Enn sem komið er getum við borið lof á mann fyrir hugrekki eða
fórnfýsi : það eru göfugar dyggðir. En hvað verður ? Kemur
kannski að þvf að það eitt verður lofsvert um manneskjurnar að þær
hafi tekið réttar pillur á réttum tfma - til dæmis svolftið fórnfýsin
þegar fórna var krafizt."
( Þorsteinn Gylfason, Tilraun um manninn, bls. 17 )