Skólablaðið - 01.03.1982, Qupperneq 70

„Til aö skilja hvaö Hegel á viö þá er hann
ræðir um frelsi innan ríkisins verður
mönnum aö vera ljóst að skynsemin eöa
heimsandinn birtist sem söguleg áætlun ,
sem sögulegt lögmál eöa söguleg nauö-
syn. " Ýmsir fræðimenn ætla kenninguna
einfaldlega þýða aö maðurinn fái engu
ráöiö um framvindu sögunnar. Karl Popper
(f.l902> túlkar kenninguna svo og byggir
ðlafur Björnsson umfjöllun sína um díal-
ektík Hegels á túlkun hans. „Eins og
kunnugt er, grundvallaðist heimspeki Heg-
els umfram allt á hinni svonefndu þráttar-
hyggju (dialektik). HÚn segir, aö öll
framvinda, bæöi í náttúrunni og samfélagi
manna hafi átt sér staö á þann hátt, aö
barátta hafi staðið milli ákveðinna and-
Stæðna eöa mótsagna. Henni lauk meö sam-
runa þessara andstæðna og myndaðist þá
nýtt og æöra þróunarstig. Á því þróunar-
stigi urðu svo til nýjar andstæður, sem
runnu saman eftir lengri eöa skemmri átök
og þannig koll af kolli. Þessar kenningar
ööluöust mikið fylgi meöal heimspekinga á
fyrri hluta 19. aldar, ekki sízt vegna
þess, að margir töldu um skyldleika að
ræöa milli þeirra og þróunarkenningar
Darwins, sem náö hahfi viðurkenningu sem
einhver merkasta uppgötvun vísindanna til
þess tíma. Þaö liggur utan verkefnis þessa
rits aö ræöa þráttarhyggjuna sem slíka,
enda væri þá farið inn á svið háspeki
(metafysik) , þar sem ekkert verður sannaö
eða afsannaö með neinum óvéfengjanlegum
rökum. Hitt skiptir hér máli, aö þráttar-
hyggjan í túlkun Hegels er hornsteinn
þeirrar alræöishyggju, sem boðuð hefir
verið dulbúin eða ódulbúin af honum og
lérisveinum hans. Fyrir þessu má færa tvær
meginröksemdir, sem nánar veröa raktar
hér á eftir. 1 fyrsta lagi þá, að samkvæmt
þráttathyggjunni er lögð áherzla á and-
stæðurnar innan samfélagsins og baráttuna
milli þeirra. Stéttarbarátta innan einstakE
þjóðfélags og átök þjóða í milli verða
þannig eins konar náttúrulögmál, sem óraun-
hæft er aö hugsa sér aö breytt verði.
Þessi skoöun brýtur í bága við t.d. kenn-
ingar Sókratesar annars vegar, og kristin--
dómsins hins vegar. Frjálshyggjumaöurinn
Sókrates hélt því fram-gagnstætt alræðis-
hyggju Platós og Hegels- að skynsamlegar
og friösamlegar rökræöur myndu leiða til
niðurstöðu, sem væri sú
besta fyrir málsaöila. Kristindómurinn
boðaði einnig umburðarlyndi og frið-
samlega sambúð einstaklinga og þjóða,
enda þótt kirkjan hegðaði sér engan
veginn alltaf í samræmi við það, sbr.
hinn illræmda rannsóknardómstól mið-
aldakirkjunnar. Þráttarhyggjan telur
þannig, að stríö, ofbeldi og hatur séu
a.m.k. eðlileg, ef ekki beinlínis
æskileg fyrirbrigöi, en Sókrates og
kristnin kenna hió gagnstæða. Hitt
meginsjónarmið þráttarhyggjunnar er það,
að framvindan sé háð órofa lögmálum,
og það, sem samkvæmt hinum sögulegu
lögmálum er óumflyjanlegt, fullnægir
kröfum sannleika og réttlætis. Þar með
er i rauninni öllu siðgæði, réttlætis-
og ábyrgðartilfinningu varpað fyrir
róða. Sá, sem þekkir hin sögulegu lögmál
og veit þannig, hvert þróunin stefnir,
gerir alltaf rétt með því að stuðla að
þvi, að flýtt sé fyrir þessari óhjá-
kvæmilegu þróun og þarf þá ekki aó
hafa neitt samvizkubit út af meðulum,
ef þeim er aóeins beitt i þágu sliks
markmiós. Mér er ljóst, að það er mikió
álitamál, hvort rétt sé að þýða orðið
„díaledtík" með þráttarhyggju. Geta
aðrir „þráttað" en vitsmunaverur?
En i heimspeki hefur dialektik viðtækari
merkingu en þá, að eingöngu sé átt við
átök og samruna andstæóna i mannlegu
samfélagi. í þessu sambandi má nefna
það, að i hinu fróðlega heimspekiriti
Brynjólfs Bjarnasonar, fv. ráðherra:
A mörkum mannlegrar þekkingar, er orðið
dialektik ekki þýtt, og leggur Brynjólfur
sig þó mjög fram um að þýða á islensku
þau erlendu orð, sem fyrir koma sem
heiti heimspekilegra hugtaka. Ekki
skal dregið i efa, aó Brynjólfur hafi
djúpan skilning á heimspekilegari
merkingu orðsins dialektik, og vafalaust
hafa honum verið kunnar tilraunir til
þess að þýða orðið á islenzku, en ekki
likað árangurinn af þvi. Ég hefi þó
talið það verjandi að þýða dialektik
með þráttarhyggju, með hliðsjón af þeim
þrönga bás, sem hér er markaður, þar
sem eingöngu er rætt um þráttarhyggju-
sjónarmið það, sem liggur að baki þeim
kenningum Platóns, Hegels og Marx, að
átök milli þjóóa eða stétta ákvæðu á
nær þvi vélrænan hátt framvindu mannkyns-
sögunnar. I gagnrýni á þessum kenningum
felst engan veginn, að þvi sé neitaó
almennt, að sjónarmið þráttarhyggjunnar
i heimspeki og á mörgum sviðum visinda
geti verið gagnleg. Það er nú einu
sinni svo, að ekki er unnt að leysa
öll visindaleg viðfangsefni á grundvelli
18
einnar einfaldrar formúlu.
70