Morgunblaðið - 07.12.2010, Blaðsíða 22

Morgunblaðið - 07.12.2010, Blaðsíða 22
22 MINNINGAR MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. DESEMBER 2010 ✝ Dr. phil. h.c. ElsaE. Guðjónsson, MA, fyrrv. deildar- stjóri textíl- og bún- ingafræðideildar Þjóðminjasafns Ís- lands, fædd Elsa Ída Schepler Eiríksson 21. mars 1924. Hún andaðist 28. nóv- ember 2010. Foreldrar: Elly Margrethe Eiríksson, f. Schepler, f. 1896 í Kaupmannahöfn, og Halldór Guðmundur Marías Eiríksson, stórkaupmaður og framkvæmdastjóri, f. 1889 á Hrauni á Ingjaldssandi, Önund- arfirði, d. 1948. Maki: Þór Guðjónsson, fiski- fræðingur og fyrrv. veiði- málastjóri, f. 1917. Börn: Stefán Þór áfengisráðgjafi, f. 1946, Elsa Margrét, fatahönnuður, leik- myndateiknari og listmálari, f. 1949, og Kári Halldór, leikstjóri starf varðandi kynningu á þeim málum, jafnt hérlendis sem er- lendis. Elsa var höfundur bóka og fjölmargra greina, ritgerða og bókarkafla, einkum um textíl- og búningasögu í íslenskum sem og erlendum tímaritum, fræði- og al- fræðiritum, allt frá 1945. Höf- undur útvarps- og sjónvarpsþátta. Fyrirlesari á ráðstefnum og þing- um um textíl- og búningafræði, myndfræði og heimilis- og list- iðnað innanlands og utan. Elsu hlotnuðust fjölmargar viðurkenn- ingar fyrir störf sín og hlaut ridd- arakross hinnar íslensku fálka- orðu árið 1981. Kjörin félagi í Vísindafélagi Íslendinga 1985. Hlaut verðlaun frá Kungliga Gust- av Adolfs Akademien í Uppsölum í Svíþjóð 1987 og heiðursdokt- orsnafnbót við Háskóla Íslands ár- ið 2000. Elsa var einnig útgefandi og má þar nefna lítið kver sem ber heitið Jólasveinarnir þrettán sem hún orti um á dönsku, íslensku og ensku og síðast en ekki síst með saumnál. ÚtförElsu fer fram frá Lang- holtskirkju í dag, 7. desember 2010, og hefst athöfnin kl. 13. og leiklistarkennari, f. 1950. Eftir stúdentspróf frá Menntaskólanum í Reykjavík 1942 fór Elsa vestur um haf og lauk BA-prófi í textíl- og bún- ingafræðum, list- og listasögu frá Uni- versity of Wash- ington, Seattle, árið 1945. Meistarapróf- sgráðu í sömu grein- um, auk miðaldasögu frá sama skóla árið 1961. Elsa nam Íslandssögu við Háskóla Íslands 1953-1956. Hún starfaði sem sérfræðingur og safn- vörður í Þjóðminjasafni Íslands frá 1963 en fastráðin 1968 og deildarstjóri textíl- og bún- ingadeildar safnsins 1985 til starfsloka 1994. Elsa átti sæti í fjölmörgum nefndum og ráðum varðandi málefni tengd textílum og búningasögu og vann mikið Í dag kveðjum við hana elsku ömmu okkar, ömmu Elsu, og á sama tíma og við syrgjum þessa konu, sem átti heiðurssæti í hjarta okkar, yljum við okkur við skemmtilegar minningar. Það sem fyrst kom upp í huga okkar systra, þegar við rifjuðum upp gamla tíma með ömmu Elsu, eru allar vís- urnar, sem hún kenndi okkur og róandi söngur hennar á leið í Músakotið í sumarfríum. Hún kenndi okkur danskar vísur og rímur og eitt lag var alltaf sungið á leið austur í Þingvallasveit, það var „Langt ud i skoven, der laa et lille bjerg“, þessi söngur virtist endalaus og náði alveg frá Reykja- vík til Þingvalla. Þannig hafði hún lag á að halda okkur barnabörn- unum rólegum í bílferð, sem án söngsins hennar ömmu Elsu hefði orðið löng og leiðinleg. Þegar í Músakotið var komið sagði hún okkur sögur og þá helst á rigning- ardögum. Sögur um litlu karlana undir pallinum og litla karlinn í steininum, sögur eftir hana sjálfa, sem héldu athygli okkar alveg óslitinni. Hún var sniðug að nýta hluti, sem okkur hinum virtust gagnslausir og nutum við systur m.a. snilli hennar á því sviði. Hún kenndi okkur að búa til húsgögn í dúkkuhús úr tómum eldspýtna- stokkum og öðrum smáhlutum, sem til féllu. Notaði t.d. lok af C- vítamíni til að búa til borðfót og svo framvegis. Dúkkuhúsið sjálft kenndi hún okkur líka að búa til og var þetta hið allra fínasta leikfang. Þá lærðum við fyrst að nota ímyndunaraflið. Handavinna og þá einkum út- saumur var hluti af lífsverki ömmu. Áhugi hennar á því sviði gat ekki annað en smitað út frá sér og gerði það að verkum, að við fengum áhuga á að prófa okkur áfram á ýmsum sviðum handavinn- unnar. Hún amma okkar vildi troða í okkur dálítilli menningu og dró okkur oft með á söfn bæði hér og þar og þótti okkur það sem litlum stúlkum ekki alltaf jafn skemmtilegt, en við kunnum svo sannarlega að meta það í dag. Báð- ar höfum við nú mikinn áhuga á sögu, gömlum tímum, uppruna okkar og fornum ættingjum. Hún gaf nánast alltaf bækur í gjafir og það hefur svo sannarlega borið ávöxt, þar sem við erum báðar miklir lestrarhestar og það viljum við ekki hvað síst þakka ömmu Elsu. Síðasta heimsókn okkar til Ís- lands fyrir um það bil þremur ár- um er okkur ógleymanleg og sér í lagi nú, þar sem við höfum hana ömmu ekki lengur hjá okkur. Við nýttum þann tíma sem við höfðum með afa og ömmu til að spyrja þau spjörunum úr og hlýddum á marg- ar góðar og skemmtilegar frásagn- ir af þeirra lífi. Við söknum þess báðar, að eiga ekki eftir að hlýða á fleiri sögur frá ömmu. Þessi síð- ustu ár, sem við sáum ekki ömmu, töluðum við oft saman í síma og það var svo gaman að því, hvað hún fylgdist vel með okkar lífi og öllu, sem við gerðum. Það yljaði okkur um hjartaræturnar og gerði það að verkum, að við fundum ekki alveg eins mikið fyrir fjarlægðinni og við annars hefðum gert. Hvíldu í friði, elsku amma okkar. Elsa Ida og Margrét Helga. Með hlýhug og virðingu minn- umst við heiðurskonunnar Elsu E. Guðjónsson og þökk fyrir hennar ómetanlega framlag til þjóðminja- vörslu á Íslandi. Elsa ólst upp í Reykjavík. Hún lauk MA-prófi í textíl- og búningasögu frá Wash- ington-háskólanum í Seattle árið 1961. Í lokaritgerð sinni fjallaði hún um refilsaumuð kirkjuklæði og lagði þar grunn að merkum fræði- mannsferli sínum. Elsa E. Guð- jónsson starfaði við Þjóðminjasafn Íslands á árunum 1968 til 1994, síðast sem deildarstjóri textíl- og búningadeildar, og áfram eftir það við fræðistörf, enda virkur og vandaður fræðimaður fram í and- látið. Elsa var virt meðal sam- starfsmanna sinna og skilur eftir sig einstakt ævistarf. Hún helgaði störf sín rannsóknum á textílum, búningum og útsaumi og var helsti sérfræðingur þjóðarinnar á því sviði. Með starfi sínu, nákvæmni og vandvirkni lagði Elsa grunn að faglegu starfi á vegum Þjóðminja- safnsins og á sviði textílrannsókna almennt enda virt og kunn fyrir fræðistörf sín langt út fyrir land- steinana. Elsu E. Guðjónsson kynntist ég fyrst sem ungur fornleifafræðing- ur og síðar borgarminjavörður. Þá naut ég oft leiðsagnar hennar og þekkingar í störfum mínum. Á liðnum áratug hef ég sem þjóð- minjavörður átt í fjölþættu sam- starfi við Elsu, sem ég er afar þakklát fyrir. Má þar nefna und- irbúning að enduropnun Þjóð- minjasafns Íslands árið 2004 er Elsa lagði mikið af mörkum til þess að árangur yrði sem bestur í öllu því sem varðaði textíla og bún- inga. Hún ritaði einnig merka grein í grunnrit Þjóðminjasafns, sem þá kom út. Í nánu samstarfi við Elsu var tveimur árum síðar í Bogasal opnuð sýningin ,,Með silf- urbjarta nál – spor í miðalda ís- lenskum útsaumi“ sem vakti verð- skuldaða athygli á gildi hins merka textílarfs þjóðarinnar. Á liðnum árum var Þjóðminjasafnið í nánu samstarfi við Elsu í tengslum við frágang rits hennar um íslenskan refilsaum frá miðöldum, sem nú liggur fyrir í handriti. Þjóðminja- safn Íslands mun leggja metnað sinn í að sú bók verði gefin út með sóma. Bók hennar verður stórvirki og góður vitnisburður um það af- rek sem hún hefur unnið á sínu fræðasviði. Grunninn að því verki lagði hún einmitt með MA-ritgerð sinni fyrir hálfri öld, og hefur nú lokað hringnum. Elsa E. Guðjónsson var einstök kona og merkur fræðimaður, sann- arlega fylgin sér og nákvæm á sínu fagsviði, og um leið sanngjörn, kát og hlý í öllum samskiptum. Hún naut virðingar og almenns trausts allt til hinstu stundar og var öðr- um fyrirmynd í faglegu starfi og verklagi. Í samskiptum við Elsu varð ég vitni að fallegu og innilegu sambandi hennar og eiginmanns- ins, Þórs Guðjónssonar. Þar ríkti gagnkvæmt traust og virðing, sem engan lét ósnortinn. Af heilum hug votta ég Þór og fjölskyldunni mína innilegustu samúð. Með hlýhug og virðingu þakka ég Elsu, fyrir hönd Þjóðminjasafns Íslands og sam- starfsfólks, mikilsvert framlag til textílfræða, safnastarfs og þjóð- minjavörslu á Íslandi. Um leið þakka ég henni góð kynni. Heiðruð sé minning Elsu E. Guðjónsson. Margrét Hallgrímsdóttir, þjóðminjavörður. Dr. Elsa E. Guðjónsson, fyrrum sérfræðingur við textíldeild Þjóð- minjasafns Íslands, er síðust til að kveðja þeirra starfsmanna, sem voru við safnið er ég kom þangað fyrst til starfa árið 1962. Samstarf okkar stóð í áratugi, allt þar til Elsa lét af störfum og fór á eft- irlaun. Upphaflega var Elsa ráðin að safninu til að skrá og ganga frá á vandlegan hátt veftum safnsins og hannyrðum, sem eru gríðar- miklar að magni. Þar er allt frá altarisklæðum, höklum og reflum miðalda, einstökum flíkum frá fornöld og miðöldum, til útsaums og vefnaðar síðari alda og fatnaðar og listsaums síðustu áratuga. Lengi framan af, meðan geymslurými safnsins var mjög takmarkað, var þessum hlutum, þeim er ekki voru til sýnis, pakkað á misvandaðan hátt niður í skúffur og kistur eða smeygt í hillur og þar fór engan veginn vel um þá suma. Elsa vann að þessu verki um langt árabil, framan af í hluta- starfi. Gekk hún þá frá hverjum hlut, skráði vandlega heimildir og vitneskju um þá og kom síðan fyrir svo vel sem aðstæður leyfðu. Síðar varð hún deildarstjóri búninga- og textíldeildar safnsins. En Elsa var þó einkum hinn ötuli fræðimaður. Hún hafði stað- góða undirstöðumenntun á sviði textílfræða, meistaragráðu frá bandarískum háskóla, en alla tíð jók hún við og bætti um þekkingu sína. Það var safninu því mikils virði að fá svo sérhæfðan starfs- mann á þessu sviði, en ekki þó sízt fræðimanninn, því að Elsa var sí- skrifandi bækur og greinar í inn- lend og erlend fræðirit um þann mikla fjársjóð sem þjóðin á á þessu sviði, og sem hún í rauninni upp- götvaði að verulegu leyti. Aðrir safnmenn höfðu hér enga djúp- stæða þekkingu. Elsa helgaði rannsóknir sínar mest sögu og þróun kvenbúninga og hannyrðum fyrri alda. Hún var afar nákvæm í rannsóknum sínum og skrifum og varð hún brátt þekkt víða um ná- læg lönd meðal textílfræðinga því að rit hennar vöktu athygli. Hún sat fundi og ráðstefnur með er- lendum textílfræðingum og átti þar traustan vinahóp. Hún bar hróður íslenzkrar menningarsögu víða. Fram til síðustu stunda vann hún sleitulaust að lokafrágangi þess mikla verks, í rauninni ævi- starfs hennar, sem var rannsókn á íslenzkum miðaldareflum. En hún var ekki einungis fræðimaður. Hún var skemmtin í vinahópi, vel hag- mælt og orti vísur og smábragi til skemmtunar, ekki aðeins á ís- lenzku heldur einnig á dönsku, sem henni var töm úr foreldra- húsum. Á jólum heyrist oft í út- varpi texti hennar við alþekkt jóla- lag. Elsa var stefnuföst og hafði ákveðnar skoðanir á mönnum og málefnum. Síðustu árin var þrekið tekið að þverra. Hún kom ekki oft á sinn gamla vinnustað, en nær daglega hafði hún samband við starfsmenn þar, var þá að leita til- vísana í rit í bókasafninu eða ann- arra heimilda, sem starfsmenn gátu liðsinnt með. Margt benti Elsa mér á sem hún komst á snoð- ir um í rannsóknum sínum og taldi að komið gæti mér að gagni eða kæmi mér vel að vita. Verða nú aðrir að ýta því úr vör, sem hún hafði komið á fremsta hlunn. Henni þakka ég góða samfylgd. Þór Magnússon. Traust og trygg samstarfskona til margra ára, Elsa E. Guðjóns- son, textíl- og búningafræðingur, er látin. Það er undarlegt að eiga ekki lengur von á símtölum frá Elsu til mín á bókasafn Þjóðminjasafnsins sem hófust undantekningarlaust á þessum orðum: „Komdu nú sæl, hvernig sæki ég að þér? Er ekki allt gott að frétta – og fjölskyldan frísk?“ Síðan komu útlistanir á er- indinu og símtalið endaði jafnan á mörgum þakkarorðum. Inn í sam- talið fléttuðust svo jafnan umræð- ur um dægurmál samtímans þar sem Elsa hafði að vanda skýrar og mjög ígrundaðar skoðanir. Elsa var háttvís fræðimaður fram í fing- urgóma sem bar umhyggju fyrir samferðafólki sínu og lét ekkert frá sér fara nema sannreyna það út í hörgul og mættum við öll taka hana okkur til fyrirmyndar hvað það varðar. Einnig fylgdist hún vel með tækni nútímans og lét mig stundum vita af einhverri vel fal- inni vefsíðu sem henni leist vel á. Aðspurð hvernig hún hefði fundið hana var svarið oft: „Nú ég gúggl- aði þetta bara – en svo athugaði ég þetta líka í Britannicu …“ Ekki var laust við að hinn svokallaði upplýsingafræðingur stofnunarinn- ar yrði stundum hálfkindarlegur þegar þessi 86 ára gamla kona gaukaði að henni slíkri vitneskju. Elsa lá heldur ekki á skoðunum sínum og þótt fólk væri henni ekki endilega alltaf sammála þá hlust- aði hún á álit annarra og rökræddi. Hún reyndi þannig hald sinna eig- in skoðanna með því að máta þær við annarra, eins og er háttur góðra fræðimanna. Óhætt er að segja að skarð sé fyrir skildi við fráfall Elsu, margra hluta vegna. Hún var afar sterkur persónuleiki og mikill vísindamað- ur á sviði textílfræða sem hún hlaut ýmsar viðurkenningar fyrir. Fáir ef nokkrir standa henni þar jafnfætis og geta má þess að orðið „textíll“ varð viðurkennt sem ís- lenskt orð fyrir hennar tilstuðlan. Rannsóknir hennar á sviði textíl- og búningafræða eru því ómetan- legt framlag til íslenskrar menn- ingarsögu. Sömuleiðis var hún bæði málhög og málvönd og þoldi illa ef fólk umgekkst íslenskuna af virðingarleysi. Átti það þó ekki einungis við um íslenskt tungumál, heldur var hún jafnvíg á ensku og dönsku og var gott að geta leitað til hennar varðandi textagerð á þessum málum. Hagmælt var hún einnig og eftir hana liggur fjöldi kvæða og vísna og allir þekkja jólakvæðið „Skreytum hús með greinum grænum …“ sem Elsa samdi árið 1953. Auk þess gaf Elsa út margar þekktar bækur og bækl- inga um íslenska þjóðbúninginn og textílfræði. Það var glaðværð og hressileiki sem fylgdi Elsu. Hún var glæsileg og svipmikil kona, hláturmild og hreinskiptin en jafnframt háttvís fram í fingurgóma í samskiptum sínum við fólk. Við sem störfuðum með henni um árabil kveðjum þessa sómakonu með mikilli þökk og söknuði og vonum að hún fái notið sín þar sem hún dvelur nú. Hún mun með lífi sínu og gjörðum verða okkur ævarandi hvatning til að vinna verk okkar vel og vanda okkur í hvívetna. Við Óli vottum eftirlifandi eig- inmanni hennar, Þór Guðjónssyni, börnum, barnabörnum og öðrum ættingjum og vinum okkar dýpstu samúð. Gróa Finnsdóttir. Elsa var fremur seintekin. Hún hafði meðfæddan vara á sér gagn- vart fólki sem hún komst í kynni við, meðal þeirra nýjum starfs- mönnum á Þjóðminjasafninu. Þetta gat tekið nokkur misseri. En væri maður einu sinni kominn í náðina, þá þurfti mikið á að ganga til að nokkrum væri útskúfað. Ég skal fúslega játa að milli okkar ríkti viss tortryggni fyrst í stað en það átti heldur en ekki eftir að lagast. Nokkur atriði skiptu mestu máli á metaskálum hennar. Eitt var fræðileg vandvirkni. Hún átti bágt með að sjá í gegnum fingur við minnsta vott um hroðvirkni og var langrækin í því efni. Öðrum gat fundist nóg um hennar eigin ná- kvæmni þegar aftanmálsgreinar og skýringar voru stundum hálfu lengri en megintexti ritgerðar. Manni lærðist smám saman að verið gat varasamt vegna hennar dýrmæta tíma að spyrja í rælni um eitthvað sem hún vissi ekki fyrir því hún var ekki í rónni fyrr en hún hafði leitað af sér allan grun. Þessi ofurnákvæmni var ein helsta orsök þess að höfuðverkefni henn- ar, refilsaumurinn sem hún hafði unnið að í hálfa öld, var ekki enn komið í prentun þegar hún lést. En það mun senn birtast sem bet- ur fer. Annað fyrirbæri og harla fjar- skylt var henni býsna kært, en það var vísnagerð og þó einkum gam- anljóð. Það kom ýmsum á óvart að þessi formfasta og ábúðarmikla vísindakona skyldi hafa virkan hug á slíkum galgopaskap og vera vel hagmælt sjálf. Við skiptumst stundum á rímaðri gráglettni. Tengt þessu var að hún lumaði á talsverðu skopskyni sem hún fór samt gætilega með. Elsa var laus við allan flysjungs- hátt, mjög fastheldin á skoðanir og naumast í mannlegu valdi að fá þar nokkru um þokað. Samt var hún svo réttsýn að hún afneitaði ekki staðreyndum til lengdar ef hún hafði sannprófað þær. Hún taldi sig til að mynda ópólitíska og tók því fálega þegar ég hélt því fram að slík afstaða væri ekki annað en samþykki við status quo eða ríkjandi ástand og því í rauninni hin rammasta pólitík. Og smám saman tók hún að linast í þessari staðfestu sinni þótt hún viður- kenndi það að sjálfsögðu aldrei til fulls. Hvað sem mönnum gat fundist um Elsu og ýmsar hliðar hennar, þá er óneitanlega svipmikil mann- eskja horfin af sjónarsviðinu. Árni Björnsson. Elsa E. Guðjónsson  Fleiri minningargreinar um Elsu J. Guðjónsson bíða birtingar og munu birtast í blaðinu næstu daga. Minningarkort 535 1825 www.hjarta.is 5351800

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.