Birtingur - 01.06.1962, Blaðsíða 17

í tvo aðgreinda flokka: Annars vegar eru það
lýsingar, þ.e.a.s. hreinar bókskreytingar, til
fegrunar hinni rituðu blaðsíðu. Hins vegar eru
það sjálfstæðar myndir, oft óháðar lesmál-
inu og í fullri stærð blaðsíðunnar. Slíkar myndir
eru eiginlega málverk f eðli sínu, heilar og stórar
í formum, og krefjast raunar miklu stærri flatar
en hin takmarkaða blaðsíðustærð skammtar þeim.
Þetta má sannprófa með því að sýna þær í
skuggamyndavél og stækka upp í 2—3 metra. Þá
er eins og form þeirra leysist úr læðingi og öðlist
sterkara myndgildi. Um lýsingarnar gegnir allt
öðru máli. Þær eiga heima í sinni smágervu
mynd, og þær gliðna í sundur séu þær stækkaðar
að ráði. Litir þessara mynda í handritunum eru
oft og tíðum svo ferskir, að ekki sér á þeim nein
ellimörk, enda hefur þeim verið vel hlíft í lok-
aðri bók. Einkum eru það hinir erlendu steinlitir,
svo sem blár lapis lazuli, sem hafa staðizt tímans
tönn, en jurtalitirnir íslenzku sýnu verr. í einu
handriti er til verðskrá um erlenda liti og bóka-
gull, og verður af því séð, að litir hafi verið flutt-
ir inn.
Mér er alls enginn vafi á því lengur, að hinar
sjálfstæðu myndir handritanna hafa þróazt sem
veggmálverk f kirkjum, en eru ekki sprottnar
úr bókskreytingarlistinni. Á annan hátt væri ekki
hægt að útskýra eðli þeirra. En listamenn hafa
ekki alltaf haft ómálaðar kirkjur undir verk sín,
og þegar þeir hafa verið kvaddir til þess að
skreyta handrit, hafa þeir ekki alltaf getað á sér
setið að beita þeim stílbrögðum, sem þeim hafa
verið næst hjarta. Einhverjir hljóta að liafa mál-
að innan allar þær kirkjur, sem heimildir nefna
að séu skreyttar myndum, og einhversstaðar hlýt-
ur sú iðja að segja til sín í handritunum, því að
sjálfsögðu voru það oft sömu mennirnir sem
hvorttveggja unnu.
Enda þótt myndskreytinga í kirkjum sé því aðeins
getið í máldögum, að slíkt verk sé látið ganga á
móti kirkjutíund eða andvirðið sé gjöf, eru heim-
ildirnar samt nógu margar til þess að álykta
mcgi, að hér haf verið um útbreidda liefð að ræða.
í Vilkinsmáldaga frá 1397 er nefnd „pentan
frammi fyrir kór“ í Lárentíusarkirkjunni að
Reykjum í Ölfusi, pentaður kór í Jónskirkju
skírara að Vallanesi, „pentaður kór framan“ í
Maríukirkju á Hofi í Eystri-Hrepp, og um Niku-
lásarkirkjuna að Kolbeinsstöðum segir, að Ketill
hirðstjóri Þorláksson hafi látið „penta innan
kirkjuna", svo nokkur dæmi séu nefnd.
Þvf miður voru íslenzkar kirkjur ekki byggðar úr
það varanlegu cfni, að þessi listaverk hafi geymzt.
Eniþeim mun mikilvægari verða okkur myndirnar
í handritunum sem þetta samband er ljósara.
í lok 14. aldar er þenslan og vaxtarmagnið horfið
úr gotneska stílnum, en eftir er hinn höfugi blær
fulls þroska. Drættirnir verða bljúgir og formin
mjúk. Heilagir menn, jafnvel María sjálf, hafa
stigið niður af stalli sínum og tekið á sig mynd
mannlegrar nálægðar. María er orðin ímynd
þeirrar konu, sem listamaðurinn ann jarðneskum
ástum, og frelsari mannkynsins er orðinn korn-
barn í fangi hennar. Listamaðurinn er orðinn
BIRTINGUR
15