Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Blaðsíða 204

202
Ritdómar
flettiorð. Með því móti væri hægt að ganga iengra í notkun nýyrða í skýringum til sam-
ræmis við meginstefnu bókarinnar.
Þess er ekki alltaf gætt að skýringarorð hafi til að bera nægilega hiutlægni, og oft fer
þetta reyndar saman við það að orðinu er ekki veitt rúm sem uppflettiorði. No. dasi
hefur meðal annarra skýringarorða orðið „óráðsíubelgur". Það orð er annars ekki að
finna, og þótt merkingin vefjist í sjálfu sér ekki fyrir neinum er rétt að taka fram að lýs-
ing orðsins belgur gerir naumast skil þeirri merkingu sem hér birtist. Eins er ástatt með
skýringarorðin „þvermóðskast", við so. tröllhöfðast, og „járnheilsa“, við no. hákarls-
heilsa. Einkum eru brögð að þessu þegar um orð niðrandi merkingar eða bein skamm-
aryrði er að ræða: prumphœnsni „leiðindapoki“, pjása „stelpugopi", göslulegur „jarð-
vöðulslegur", nauskast „flónskast tii e-s“ (so. flónska(st) kemur ekki fyrir sem upp-
flettiorð). Á slíkri huglægni öriar víða í skýringum svo að þær verða losaralegri en vera
ætti: tirjóttur „druslulegur, eins og tuska,..stússa „.. . vera í ástasnatti", samvisku-
laus „sem samviskan sefur í, ...“. Þá er hæpið að ókunnugleg, jafnvel gömul og úrelt
orð eigi rétt á sér meðal skýringarorða, eins og þegar bókabé(J)us er m.a. skýrt sem
„bókaþöngull" og feitur sem „kjötvaxinn". Bæði skýringarorðin eru auðkennd sem
„fornt eða úrelt mál, óbundið" í OM. Hér tekur skýringarháttur samheitaorðabókar
völdin.
Lýsandi dæmi um oftraust á samheitum er að beita þeim til skýringar á ýmsum þeim
orðum þar sem merkingin er beinlínis háð hinum ytri aðstæðum orðnotkunarinnar,
orðin tjá viðbrögð mælandans við þeim aðstæðum sem móta tjáninguna. í OM ber
nokkuð á því að orð af þessu tagi séu skýrð með samheitum. Látið er nægja að skýra
upphrópunina hana með nokkrum samheitum. Orðskýringin er þannig í heild: „svona!
nú! hérna! þarna! h. þá! h. nú! og h!“. Hér blasir ófullkomleiki knappra samheitaskýr-
inga við. Það er augljóst að hæpið er að ætla öllum skýringarorðunum sömu merkingu,
og merkingartengsl þeirra og stuðningur við merkingu orðsins hana koma því aðeins
fram að ákveðnar málaðstæður séu hafðar í huga og þeim séu gerð skil. Um þær málað-
stæður segir ekkert í skýringargreininni, og skýringarorðin hvert um sig eru miklu
margræðari og háð margvíslegri málaðstæðum en uppflettiorðið sjálft. Sá sem ekki
þekkir fyrir merkingu og notkun uppflettiorðsins fær engan stuðning af skýringarorðun-
um og fer hæglega villur vegar ætli hann sér að ráða merkinguna af þeim. Betur tekst til
við lýsingu annarra upphrópana þar sem tekið er mið af hlutverki (sbr. t.d. ja, seisei,
vá).
Ekki er álitlegra að beita samheitaskýringum á vísiorð sem hafa afmarkað málkerfis-
legt gildi: soddan „slíkur", svoddan „soddan, slíkur, þvílíkur", slikur „þvílíkur, sams
konar, af sama tagi,.. ., álíkur, svipaður, líkur, þess háttar". Hér verður ekki með góðu
móti komist hjá lýsingu á hlutverki orðsins líkt og gert er í skýringu orðsins hérna: „hér
á þessum stað (t.d. sem bent er á; ákveðnara en hér)“, jafnframt því sem notkunardæmi
eru látin leiða merkinguna í ljós.3
Óheppilegt er að treysta á samheiti við lýsingu fornafna, samtenginga, forsetninga og
annarra þeirra orða sem gegna sérstöku málkerfislegu hlutverki. í OM er þess yfirleitt
gætt að lýsa slíkum orðum með tilvísun til hlutverks og notkunar og sækja stuðning til
3 Um merkingareinkenni og merkingarsamband vísiorða í íslensku sjá Jón Hilmar
Jónsson 1982.