Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Blaðsíða 202

200
Ritdómar
fólgin í 6 samheitum: „hreykinn, yfirlætisfullur, grobbinn, upp með sér, státinn, drýld-
inn“. Engar frekari skýringar eru hafðar við orðið. Skýring af þessu tagi getur átt rétt á
sér í samheitaorðabók, en hér nýtur hún sín illa. Ekkert skýringarorðanna er almennari
merkingar, kunnuglegra lesandanum en uppflettiorðið. í staðinn fyrir að skýra merk-
inguna með því að skyggnast inn í þá mannlegu hegðun og hugsunarhátt sem orðið
montinn vísar til er athygli lesandans látin beinast burt frá uppflettiorðinu að orðum
sem gætu komið í stað þess í einhverjum tilvikum, raunar án þess að fram komi hvenær
hvert þeirra ætti við. Engin notkunardæmi eru birt svo að lesandinn er engu nær um
það en áður hvað einkenni merkingu og notkun orðsins sem um er að ræða. Þvert á
móti getur honum sýnst merkingin flóknari og lausari í sér en efni standa til. Vandséð
er hvort þessi skýringaraðferð hefur þá eðlilegu viðmiðun að menn hafi fullt vald á
þeim skýringarorðum sem teflt er fram. Hætt er við að svo sé ekki, og hvað sem því líð-
ur er mikið erfiði lagt á þá lesendur sem vilja nýta sér skýringargreinina til fullnustu en
brestur þekkingu á sumum skýringarorðunum.
Nú er það svo að fæst samheiti standast fullkomlega á merkingarlega, heldur er iðu-
lega á þeim einhvers konar stigsmunur, t.d. þannig að eitt hefur eilítið víðtækari merk-
ingu en annað eða á við víðara samhengi. Þá er algengt að um sé að ræða mismunandi
stílgildi. Því er hætt við að nokkur misvísun komi fram þegar óhikað er gripið til nær-
tækustu samheita sem skýringarorða. Þetta gægist reyndar fram í lýsingu OM á orðinu
montinn, en ýmis önnur orð sýna þetta enn skýrar. Lo.fátœkur hefur samheitaskýring-
una „snauður, allslaus", að viðbættri vísun til andheita: „andr. rikur, auðugur“. Skýr-
ingarorðin eru illa valin og ófullnægjandi ein sér þar sem þau hafa þrengra og ákveðn-
ara merkingargildi en uppflettiorðið (eiga við hærra stig fátæktar). Áþekk skýring er á
aðalmerkingu so. banna: „fyrirbjóða, aftaka", sem sést m.a. á því að so.fyrirbjóða fær í
OM skýringuna „harðbanna" og so. aftaka hefur um þessa merkingu skýringuna
„þverneita". Annars staðar er misvísunin á hinn veginn. Lo.feginn hefur samheitaskýr-
inguna „glaður, ánægður", að viðbættum tveim örstuttum notkunardæmum: Jegnari
en frá megi segja', það vil égf.“. Sé miðað við nútímamál hafa bæði skýringarorðin al-
mennara og víðara merkingargildi en uppflettiorðið, og þar með er skýringin orðin
ófullnægjandi þar sem þess er ekki gætt að gera grein fyrir þeim merkingarþætti sem
markar lo. feginn sérstöðu gagnvart skýringarorðunum. En vel kann að vera að þessi
skýringarháttur stafi af tillitssemi við eldri merkingu orðsins. Lo. ágcetur er aðeins skýrt
með tveimur samheitum, „prýðilegur; frægur", auk orðasambands sem á við síðara
samheitið, „á. af verkum sínum“. Samheitaskýringin dugir engan veginn til að gera
grein fyrir merkingargildi orðsins í nútímamáli og lætur ekkert uppi um þann teygjan-
leika sem þar erá merkingunni.
Það kemur fram í lýsingu orðsins ágatur að samheitin geta verið allólík innbyrðis án
þess að hirt sé um að greina þau að með skiptingu í merkingarliði. Um þetta eru ýmis
dæmi þar sem samheitin eru fleiri en tvö, t.d. lýsingin á orðinu barátta: „það að berjast
(við e-ð (e-n)), viðureign, viðleitni, stríð, deila". Hér virðist merkingin leita í ýmsar áttir
og dreifast meira en ástæða er til. Ef höfð væru notkunardæmi um orðið mætti fækka
samheitunum og beina athyglinni skýrar að þeirri merkingu sem er kjarni og samnefn-
ari þeirra orða sem látin eru skýra það. Eina orðasambandið sem nefnt er fær litlu áork-
að í því efni: „vera e-m til baráttu hrella e-n, vera fjandmaður e-s“. Þannig er oft reynt
að ná utan um merkingu eða merkingarafbrigði orða með því að sjá hverju notkunartil-