Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Blaðsíða 201

Ritdómar
199
ber við að skýringarnar eru svo stuttaralegar að þær segja lítið sem ekkert umfram það
sem lesa má út úr orðgerðinni: bráðabirgðalög „Iög sem þjóðhöfðingi gefur út og gilda
um stundarsakir". í öðrum tiivikum er reynt að leysa vandann með gagnsæju samheiti:
rasismi „kynþáttahyggja" (skýringarorðið er ekki annars staðar að finna í OM). En
ákaflega oft ná hinar alfræðilegu skýringar svo skammt að lesandinn verður nánast frá
að hverfa: skessuleikur „sérstakur útileikur", vikhenda „sérstakur bragarháttur", lomb-
er „sérstakt þriggja manna spil“, sáldprentun „sérstök tegund prentunar", gudda „sér-
stök bíltegund".
Vel er skiljanlegt að reynt sé að hafa hemil á hinum alfræðilega þætti bókarinnar. En
eðlileg fyrirferð hans hlýtur að vissu leyti að ráðast af þvi hvernig vali uppflettiorða er
háttað. I OM fer hreint ekki lítið fyrir orðum sem beinlínis kalla á alfræðilegar skýring-
ar, og hlutur þeirra hefur fremur aukist í OM-2. En fjölmörg þessara orða verða illilega
utanveltu þegar komið er að skýringunum. Stórlega mætti draga úr þessum vandkvæð-
um með því að beita myndskýringum, auk þess sem fjölbreytilegt myndefni myndi
gæða bókina lífi og gleðja augu lesenda. Reyndar eru myndskýringar komnar til sög-
unnar í OM-2, en þær eru hvergi nærri nógu miklar og ákaflega takmarkaðar efnislega
þar sem þær eiga einungis við íslenska þjóðfélagshætti á fyrri tið. Með þessu myndavali
styrkist enn það einkenni bókarinnar að geyma fróðleik um hið liðna fremur en að vera
til leiðsagnar um heim samtimans.
Það fer ekki á milli mála að mest er treyst á samheiti við gerð orðaskýringa i OM, og
er þá aftur komið að því sem fyrr var sagt um einkenni þýðingaorðabókar og uppruna-
tengsl við OSBl. Vitaskuld eiga samheitaskýringar oft fullan rétt á sér, annaðhvort einar
sér eða samfara annars konar skýringum. En óheft notkun þeirra er á ýmsan hátt var-
hugaverð. I fyrsta lagi er sú hætta fyrir hendi að ofvöxtur hlaupi í þann orðaforða sem
skýringarorðin mynda og erfitt verði að gæta samræmdrar notkunar skýringarorða þar
sem aðeins sé hugsað um að leysa vanda einstakra orða eins og hann birtist hverju
sinni. Þá getur verið erfitt að binda sig við skýringarorð sem eru lesandanum tamari og
auðskildari en uppflettiorðið. Sé samheitum gefmn laus taumurinn er og hætta á því að
skýringarorðin haFi ekki alltaf til að bera nægilega hlutlægni, heldur freistist menn um
of til að seilast til orða sem fela í sér huglæga afstöðu eða jafnvel fordóma. Ennfremur
eru líkur á að samheitaskýring leiði lesandann stundum inn í blindgötu þannig að hann
standi andspænis skýringarorðum sem ekki eru sjálf skýrð á viðhlítandi hátt og er jafn-
vel alls ekki að finna sem uppflettiorð í bókinni, eða þá að hann errekinn fram og til
baka milli skýringar- og uppflettiorðs. Og síðast en ekki síst eiga samheiti ákaflega mis-
vel við. Merking uppflettiorðanna getur verið flóknari en svo að samheitaskýring dugi,
og oft eru nothæf samheiti ekki auðfundin.
Svo mjög kveður að samheitum í OM að það má heita óhjákvæmilegt að allir fyrr-
nefndir ágallar samheitaskýringa komi þar fram. Dæmigerð tilhögun skýringargrein-
anna er sú að tilgreind eru samheiti við uppflettiorðið, gjarna tvö eða fleiri hliðskipuð
skýringarorð. Þegar ekki er um að ræða föst orðasambönd sem heimta sérstakar skýr-
ingar er samheitaskýringin oft látin nægja. Þegar nokkur samheiti raðast saman í skýr-
ingu er yFirleitt ekki hægt að líta svo á að hvert og eitt þeirra sé fullkomið samheiti upp-
flettiorðsins, heldur gefa þau fremur til kynna hin ólíku merkingarafbrigði þess eða
blæbrigði. Merking uppflettiorðsins kemur því fram sem eins konar samnefnari þeirra
skýringarorða sem gripið er til. Skýringin á lo. montinn er gott dæmi um þetta. Hún er