Vera - 01.06.1985, Síða 35

SJÓSÓKN SUNNLENSKRA
KVENNA FRÁ VERSTÖÐVUM
í ÁRNESSÝSLU 1697—1980
Þórunn Magnúsdóttir
Prentsmiöjan Eyrún h.f.,
Vestmannaeyjum 1984
128 síður.
Það er sannatiega ángæjulegt, að hvert
ritið á faétur öðru um sögu islenskra
kvenna skuli komá ut um þessar muhdir.
Eitt þeirra er bók Þórunnar Magnúsdóttur,
sem er prófritgerð hennar til cand. mag.
prófs í sagnfræði við Háskóla íslands. Þór-
unn stendur sjálf að útgáfunni með styrk
frá menntamálaráðuneytinu. Vonandi
verðurframhald á útgáfu þeirra rannsókna
á sögu íslenskra kvenna, sem stundaðar
eru við Háskólann svo að við fáum meira
að vita um líf og kjör, störf og baráttu for-
mæðra okkar í þessu landi. Sá skilningur
á sjálfum okkur og þvf samfélagi sem við
búum í, sem slík þekking veitir, hlýtur aö
vera sá grundvöllur, sem raunhæf
kvennabarátta sækir styrk og hugmyndir
til.
Það hefur líka veriö yfirlýst markmið
þeirra kvenna, sem lagt hafa stund á
kvennarannsóknir, hvort heldur er í sagn-
fræði, bókmenntum eða öðrum greinum,
að rannsóknarniðurstöðurnar gagnist í
kvennabaráttunni. Það er einnig markmið
Þórunnar. í inngangi gerir hún nokkra
grein fyrir kvennasögu og helstu viðfangs-
efnum hennar. Hún segir m.a. að kvenna-
saga fáist við að útmála eymd og áþján
kvenna, vinnuþrælkun, frelsisskerðingu
og vændi og ,,þau ókjör sem konur hafa
búið við. . .“ (bls. 14) og einnig við rann-
sóknir sem varpa Ijósi á ,,hvað konur hafa
verið, getað og gert á ýmsum tímum.“
,,Þennan bjartsýna flokk vil ég gjarnan
fylla og grafa úr gleymsku heimildir um
vinnuframlag íslenskra kvenna og bók-
festa upplýsingar um störf kvenna í at-
vinnugreinum, sem að jafnaði eru taldar
verksvið karla."
í samræmi við það ræðst Þórunn í að
grafast fyrir um það, hvern þátt íslenskar
konur hafi átt í sjósókn og fiskveiðum og af
því að Ijóst er aö rannsóknarsviðið er um-
fangsmikiö takmarkar hún það við Suður-
land, nánar tiltekið Árnessýslu, vegna
þess að þaðan réri sú sjókona, sem kunn-
ust er meðal íslenskra kvenna, Þuríður for-
maður. í tíma bindur hún rannsókn sína
við það ár sem hún finnur fyrstu nafngetnu
sjókonuna í vottfestu skjali þ.e. Guðlaugu
Þorvaldsdóttur í þingbókÁrnessýslu 1697
og fram til 1980.
Hvað innihald og vinnuaðferöir varðar
má skipta bókinni í tvo hluta. í fyrri hluta er
fjallað um konur sem stunduðu sjóinn á
opnum árabátum fram á 19. öld en í síðari
hluta um konur, sem hafa ráðið sig í skips-
rúm á undanförnum áratugum.
Eins og títt er um þá sem fást við
kvennarannsóknir á Þórunn í nokkrum
erfiðleikum með að finna heimildir í fyrri
hlutanum. Þaö hefur löngum þótt ástæðu-
laust að færa störf kvenna og alþýðunnar
yfirleitt til bókar. Það er afraksturinn af erf-
iöi þeirra sem meira hefur verið um spurt.
En hún hefur leitað víða fanga og tekist að
grafa upp nöfn á 30 konum sem sannan-
lega hafa stundað sjóinn frá verstöövum í
Árnessýslu fram á 19. öld. Þórunn færir
rök að því að hér sé aðeins um toppinn.á
borgárísjakanum að raeða, að'koour Mjfl
stundað sjó, almehnt og regfulega á með-
an að róið var á opnum bátum frá suður-
ströndinnl. Hún héfur tvénht til marks um
það; annars vegar eru fleiri en eintiéimild
frá síðari hluta 19. aldar þar sem minnst er
á að „áður fyrr“ hafi konur róið með körl-
um á vertíð, hins vegar ber hún saman
fjölda karla og kvenna á vinnufærum aldri
og fjölda báta og mannaflaþörfina á ýms-
um tímum. Sá samanburður sýnir, að ann-
að hvort hefur þurft að koma til allmikill
fjöldi vermanna úr öðrum héruðum eða að
konurnar hafi þurft að hlaupa í skarðið.
Heimildir um verferðir eru stopular og til-
viljanakenndar, en þó bendir margt til
þess að utanhéraðsmenn hafi ekki sótt
mikið til útróðrarstaðanna í Árnessýslu.
Það er því mjög sennilegt að konurnar hafi
þurft að koma til svo að hægt væri að
halda bátunum úti. Hitt er annað mál,
hversu langan sjómannsferil konurnar
hafa átt. Um það er jafnvel enn erfiðara að
afla heimilda nema hvað varðar Þuríði for-
mann, sem átti sér langan og farsælan
feril. Frá henni er sagt í frásögn fræði-
mannsins Brynjólfs Jónssonar frá Minna-
Núpi: Sagan af Þuríði formanni og Kamb-
ránsmönnum. Þar kemur í Ijós að Þuríður
gerði sér far um aö manna báta sina með
konum og segir nokkuð frá konum sem
réru með henni. Auk þeirra hefur Þórunni
tekist að grafa upp persónulegar upplýs-
ingar um fleiri konur og birtir á bls. 57 for-
vitnilega töflu, sem sýnir barnafjölda og
hjúskaparstétt 15 sjókvenna. Sex þeirra
voru ógiftar alla ævi, ein bjó barnlaus í
óvígðri sambúð, fimm voru ekkjur eða
höfðu skilið við menn sína og áttu 1—3
börn, þrjár voru giftar og áttu 8—11 börn
og höfðu hætt sjóferðum vegna giftingar.
Þó að Þórunn segi ekki svo, þá er það
freistandi að álykta að á árabátaöld hafi
ungar konur og þær sem ógiftar voru eða
einstæðingar verið varavinnuafl, sem
gripið var til þegar á þurfti að halda.
í síðari hlutanum þar sem fjallað er um
sjókonur á 20. öldinni styðst Þórunn fyrst
og fremst við lögskráningarskýrslur skips-
hafna og við viðtöl við nokkrar kvennanna
sem hlut eiga að máli. Lögskráning skips-
hafna var lögleidd 1890, en af því að hún
var bundin við skip 12 rúmlestir og meira
og af því að skip í Árnessýslu voru yfirleitt
undir þeirri stærð lengi vel, hófst hún ekki
fyrr en miklu síðar þar og reyndar hafa ekki
fundist eldri skýrslur en frá 1946. Fyrstu 20
árin er aðeins eina konu að finna í þessum
skrám en frá 1966 til 1969 eru þær þrjár, á
árunum 1972—73 sex, en 92 konur hafa
verið skráðar í lengri eða skemmri tíma frá
1974—80, flestar, eða26, árið 1976. Þetta
eru alls 102 konur á 22 árum. Yfirgnæf-
andi meirihluti þeirra hefur verið skráður
sem matsveinar, aðeins 26 hafa verið
skráðar sem hásetar og engar sem vél-
stjórar, stýrimenn eða skipsstjórar.
Þó að mér þyki formáli Þórunnar, þar
sem hún gerir grein fyrir fræöilegum
grundvelli kvennasögu, sem hún skil-
greinir sem....rannsóknarsvið, þarsem
störf og staða kvenna eru athuguð," (bls.
9), heldur yfirboröslegur og óm'árkvfes þá'
er enginn vafi á því hvað hún ællar með
ranrisókn sinni" Spurningarnar eru Ijóðáf
frá upphafi. Hún vili fá að vita, hvenær get-
ið er um konur sem stunduðu sjósókn og
hverjar þær voru, hvernig kjör þeirra voru
miðað við karla, hvort samfélagið var hald-
ið fordómum gegn sjósókn kvenna á 18.
og 19 öld, hver þróunin hefur orðið í sjó-
sókn kvenna á 20. öld, hver kjör þeirra og
staða er um borð í skipunum og að lokum
hvort fiskveiðar og siglingar bjóði konum
atvinnumöguleika sem máli skipta (bls.
15).
Það má segja að henni hafi orðið allvel
ágengt að fá svör viö spurningum sínum.
Þó þykir mér hún nokkuð djörf í niðurstöð-
um sínum. Mér þykir t.a.m. þurfa að renna
traustari stoðum undir þá staðhæfingu að
„þaö er hefð og lenska hér á landi, að við
sjóverk hafi konur og karlar sömu kjör og
sömu skilyrði til starfa á skipunum." Hér
þurfa að koma til fleiri dæmi en Þórunn til-
færir og rannsóknir frá fleiri stöðum. Sú
staðhæfing að vaxandi fjöldi kvenna sæki
í sjómannastétt virðist standast í Ijósi
skráninganna eftir 1970, hins vegar er
heldur snemmt að lýsa því yfir að hluti
þeirra hafi ílengst í starfinu á grundvelli
þess efnis sem hér liggur fyrir. Sú sem
lengst hafði verið í starfi hafði verið til sjós
í 483 daga samtals á fjögurra ára tímabili
og sú sem kom á eftir henni hafði verið á
sjó í 250 daga á sama árinu. Aðrar höföu
verið mun skemur og aðeins 14 konur af
102 höfðu fleiri en 100 lögskráningardaga.
Þar við bætist aö allar konurnar nema
tvær voru mjög ungar, eða á aldrinum
17—24ára. Hvaðþáfullyrðingusnertir, að
skipstjórnarmenn og skipsfélagar hafi
ekki látið í Ijós fordóma, eða andúð á hlut-
deild kvenna í sjósókn og fiskveiðum og aö
konur telji starfið áhugavert, þá hefur hún
varla nokkurt gildi nema fyrir þann hóp
sem hér um ræðir, sem með hegðun sinni
og starfsvali sýnir fordómaleysi og áhuga.
Ef komast á að því hvort sjómenn almennt
séu fordómalausir gagnvart konu í sjó-
mennsku eða að konur almennt hafi