Litli Bergþór - 01.07.1997, Blaðsíða 24

Hagavatn
vatn á faraldsfæti
Eftir Gísla Sigurðsson
frá Úthlíð
Vonir sem stóðu til þess að Landgræðslan gæti hafið
stíflugerð við Hagavatn og bætt með því gróðurskilyrði
og stöðvað landeyðingu, hafa í bili orðið að engu með
nýjum og afar umdeilanlegum úrskurði
umhverfisráðherra. Sá úrskurður var þess efnis, að
Landgræðslunni hafi ekki tekizt að færa fram nægilega
sannfærandi rök fyrir því að umhverfi Hagavatns stafaði
hætta af áfoki frá víðáttumiklu flæmi með jökulleir, sem
áður var vatnsbotn. Urskurðurinn kom fáeinum dögum
eftir málþing um jarðvegsrof á Islandi, þar sem fram kom
að það væri eins og í eyðimerkurlöndum heimsins og á
íslandskorti yfir mestu eyðingarsvæðin mátti sjá, að allt
umhverfis Langjökul er rofsvæði. Umhverfisráðherrann
fagnaði því að ráðstefnan skyldi haldin, en lét það síðan
verða sitt fyrsta verk að úrskurða gegn átaki, sem ætlað
er að koma í veg fyrir meira rof en orðið er í næsta
nágrenni Hagavatns. Hér heggur sá er hlífa skyldi og
leikur sá grunur á, að ráðherrann hafi þurft að friða
öfgamenn og fylgismenn svonefndrar “svartrar
náttúruvemdar”.
Stíflan sem þama var fyrirhuguð átti að loka fyrir
útfallið um Nýjafoss, og verða til þess að vatnið stækkar
nálega um tvo þriðju hluta; yrði 13,5 ferkm í stað 5.
Vonir um batnandi tíð fyrir gróður á Haukadalsheiði,
innst í Lambahrauni og raunar á öllu svæðinu vestur á
Rótarsand og að Hlöðufelli og Þórólfsfelli, voru reistar á
því að gamli vatnsbotninn færi á ný undir vatn. Hann er
að flatarmáli 8,5 ferkm.
I næsta nágrenni, á Haukadalsheiði, eru nýsáningar á
víðáttumiklu rofsvæði, þar sem heita Moldir. Þar er orðið
grænt yfir að líta eftir tvö hagstæð sumur án
norðanáhlaupa, en áður hafði sáðgresið drepizt hvað eftir
annað þegar sandur og jökulleir innan frá Hagavatni fuku
þar yfir. Þessar nýsáningar eru á afar viðkvæmu stigi og
geta allar horfið í hörðu norðanveðri.
Jarðvegsrof á Haukadalsheiði, Sandfelli,
Lambahrauni og langt fram í Úthlíðarhraun, svo og á öllu
flæminu norðan Eldborga, er til komið fyrir áfok. Eftir að
búið var að hefta að mestu uppblástur á Haukadalsheiði,
voru uppsprettur áfoksins einkum á tveim sandsvæðum
með jökulleir sem rýkur eins og hveiti ef þornar og
hvessir; annarsvegar við Sandvatn og hinsvegar við
Hagavatn. Nú hafa leirurnar á Syðri-Flóa við Sandvatn
verið gerðar óskaðlegar eftir að stíflað var þar og vatnið
stækkað verulega. Með samskonar aðgerð við Hagavatn
var í fyrsta lagi hægt að skrúfa fyrir uppsprettu rofaflanna
innst á svæðinu, en hækkuð gmnnvatnsstaða hefði þar að
Litli - Bergþór 24 -------------------------
auki orðið einskonar bónus. í Innhrauninu þar sem
verulegt rof er núna og á Haukadalssheiðinni getur hærri
grunnvatnsstaða bjargað nýsáningum og eldri gróðri sem
annars er alltaf í hættu í þurrkatíð.
Áform Landgræðslunnar var að byggja 15 m háa
jarðvegsstíflu í skarðið þar sem útfall Farsins er um
Nýjafoss. Ennþá er þar mjór móbergsþröskuldur, sem
fossinn fellur framaf og hefur grafið sér djúpt gljúfur í
ennþá gljúpara þursaberg. Þessi móbergsþröskuldur er
mjög tekinn að eyðast og mátti sjá þess merki síðastliðið
sumar, að hann hafði lækkað. Það þýðir nýtt jökulhlaup,
ef vatnið nær að vinna á honum og þarmeð væri
Hagavatn horfið.
Hverskonar fyrirbæri er Hagavatn?
Hagavatn á sér mjög óljósa sögu og engan fastan
samastað. Það hefur verið vatn á faraldsfæti, sem hrakizt
hefur frá austri til vesturs og síðan til austurs aftur, allt
eftir ástandi Langjökuls og þá einkum og sér í lagi
Hagafellsjökulsins eystri. Hann hefur verið nákvæmur
barómeter fyrir kulda- og hlýindaskeið og er fljótur að
bregðast við breytingum. Ekki liggur ljóst fyrir hvemig
hann var fyrr á öldum, en eftir kuldaskeiðið seint á 17.
öld fór hann að stækka og Sigurður Þórarinsson taldi
hann hafa náð hámarki seint á síðustu öld. Skömmu fyrir
síðustu aldamót var jökullinn miklu stærriog þykkari en
nú; hann lá þá framá brúnir Brekknafjallanna og raunar
framyfir þau. Jökulröndin var því sem næst þar sem
sæluhús Ferðafélagsins við Einifell stendur, og lengra til
austurs lá jökullinn á norðurhlíðum Jarlhettanna. Það er
þó ljóst af þekktum öskulögum frá Heklugosum, að áður
hafði verið jökullaust svæði þarna.
Sporður Eystri Hagafellsjökuls náði um síðustu
aldamót jafn langt, eða lengra, en gamli vatnsbotninn nær
nú og Hagavatn hafði þá hrakizt að öllu leyti úr
núverandi stöðu og langt vestur með Vestari
Hagafellsjökli og þá að líkindum myndað samfellu með
Sandvatni, sem var eitt sinn vestar með jöklinum, en er
nú horfið.
Eftir að jöklar fóru að hopa á þessari öld, sem gerðist
fyrst svo um munaði á hlýskeiðinu eftir 1930, færðist
Hagavatn á nýjan leik til austurs Á fyrstu þremur
áratugum aldarinnar er svo að sjá, að Farið hafi ekki
verið til og ekkert útrennsli ofanjarðar úr Hagavatni. En
þegar jökullinn hopaði nægilega í slakkanum hjá
Leynifossi árið 1929, varð geysimikið jökulhlaup.
Vatnsmagn þess sést bezt af því, að hluti hlaupsins lenti í