Litli Bergþór - 01.12.2001, Page 22

Grenjaleitir fyrr á tíð
Höfundur: Tómas Tómassonfrá Helludal
Slunginn maður í viðskiptum hefur
gjarnan verið kallaður refur og er það
á margan hátt góð samlíking þar sem vitsmunir rebba
koma við sögu í samskiptum við manninn. Frá því að
elstu menn muna hefur það verið föst regla hjá
sveitarfélögum sem að hálendinu liggja að ráða sér menn
til refaveiða, svo kallaða grenjaleitarmenn. Þeirra starf
var fólgið í því að leita fyrst og fremst í gömlum
tófugrenjum sem vitað var um. Þessi greni voru á
ólíklegustu stöðum en þó sérstaklega í hraunhólum og
grjóturðum. Ef ekki tókst að alvinna gömul greni, það er
að ná öllum dýrum, og fullorðið dýr náðist ekki þá voru
miklar líkur á að það héldi tryggð við grenið og hefði þar
bústað á næsta ári.
Þegar ráðnir voru menn til þessara starfa var gjarnan
ætlast til þess að þeir vissu um öll gömul tófugreni og
hefðu einhverja reynslu af því að liggja við greni eins og
það var kallað, en það var gjarnan fólgið í því að byrja
starfið með manni sem hafði einhverja starfsreynslu og
gat leiðbeint öðrum. En oft þurfti að hafa þolinmæði við
þetta starf til þess að einhver árangur næðist. Liggja
kannski við sama grenið í nokkra sólarhringa og skiptast
á um að vaka um nætur. Nóttin var stundum lengi að
líða, ekki síst ef kalt var í veðri og ófullkominn
klæðnaður til að verjast vatni og vindum. Allt hefur þetta
breyst í gegnum árin og nú er svo komið að dæmi eru til
þess að grenjamenn keyri á bílum að grenjum, haldi sig
inni í bílunum með spenntar byssur og bíði eftir að rebbi
komi í færi. En engin ein regla gildir í þessu starfi.
Aðstæður allar eru svo mismunandi og háttalag dýranna
sem verið er að eltast við býsna ólíkt.
Ég var ungur að árum þegar ég fór að fylgjast nokkuð
með starfi grenjaleitarmanna, en þeir fóru venjulega að
leita í grenjum í byrjun júnímánaðar. Þá stóð sauðburður
yfir og alltaf mátti búast við að lömb færu að hverfa ef
tófa var með yrðlinga í greni. Það var algeng sjón að sjá
hræ af lömbum við grenin. Oft var allt nagað innan úr
skinninu, lappirnar kannski hangandi við bjórinn og
stundum hausinn lrka. Nokkur lambahræ þessu lik var
stundum að sjá við sama grenið. Við þetta bættist svo
meira og minna af fuglahræjum. Allt fram um 1950 var
það algengt á fjallajörðum að fé var sleppt frá húsi áður
en sauðburður byrjaði og ærnar voru að bera í námunda
við tófugreni. Var þá oft hægur vandi fyrir lágfótu að ná
sér í nýfætt lamb til matar.
Við fjárskiptin sem fóru fram á árunum 1952 og '53
varð sú breyting á að farið var að hafa fé við hús og
heima á túnum fram yfir sauðburð. Ég held að þetta hafi
breytt miklu, því þá hafði tófan ekki eins greiðan aðgang
að því að ná sér í lamb eins og þegar ærnar voru að bera
við grenismunnana. Tófan varð því að aðlaga sig þessum
breytingum.
Á síðari árum er svo komið að tófan er farin að leggja
undir sig eyðijarðir um allar sveitir og víða eru að finnast
greni bæja á milli. Ekki að undra þótt ein og ein tófa
lendi undir bíl á vegunum.
Það eru sennilega fá sveitarfélög sem hafa eins stór
svæði til að sjá um grenjavinnslu á eins og
Biskupstungnahreppur. En það tekur yfir svæðið frá
Brúará, um Úthlíðarhraun, Haukadalsheiði, Tunguheiði
og til norðurs beggja megin við Bláfell og allt
Kjalarsvæðið norður á Hveravelli. Þarna eru eitthvað á
annað hundrað tófugreni sem vitað er um og alltaf eru að
finnast ný greni.
Ef maður fer að líta til baka þá kemur margt upp í
hugann í sambandi við grenjaleitir. Sum grenin eru
kennd við þann sem fyrstur fann þau. Þar má nefna
Snjólfsgren í Úthlíðarhrauni og kennt við Snjólf sem þá
bjó á Miðhúsum og Stjánagren í Kjalhrauni, kennt við
Kristján á Gýgjarhóli, sem lengi var við grenjavinnslu í
Biskupstungum og á ég eftir að minnast nánar á hann.
Það virðist vera að tófan geri sér nokkurn mun á
grenjum eins og mannfólkið á bústöðum sínum. Þetta
marka ég af því að sum af elstu grenjum sem vitað er um
hverfa aldrei úr ábúð hjá lágfótu til lengdar. Má þar
nefna greni í Úthlíðarhrauni, Vallagren, Þjófabrúnargren,
Götugren, Höfðagren, Nátthagahól, Hólagren,
Hrossatungugren og svo lengra uppi í hálendinu
Frenstaversgren. I Kjalhrauni má nefna Hrefnubúðagren,
Bugagren, Skútagren, Svartárbotnagren og Stjánagren.
Litli - Bergþór 22