Bændablaðið - 10.03.2004, Síða 12

12 Miðvikudagur 10. mars 2004
Í gegnum aldirnar hefur þjóðin
notað landið og kosti þess til að full-
nægja ýmsum þörfum sínum.
Höskuldur Hvítanessgoði vann sinn
akur í Rangárþingi, og vestur á
Ingjaldssandi notaði Grímur kögur
bóndi á Brekku lækinn Ósóma til
vatnsveitinga ræktun sinni til gagns
en gróf til þess land Ljóts bónda, ná-
granna síns. Risu af því alvarlegir
úfar og menn féllu. Maðurinn greip
með ýmsum hætti inn í umhverfi
sitt, langoftast í því skyni að full-
nægja einum eða fleirum frumþarfa
sinna. Enn er okkur nauðsynlegt að
nýta landið og kosti þess. Munurinn
er þó sá að þekking á afleiðingum
gerða okkar er meiri nú en fyrr og
valkostirnir til þess að fullnægja
þörfunum fleiri en voru. Þar á móti
kemur að þörfunum hefur fjölgað.
Fleirum þarf að svala en þeim efnis-
legu einum, t.d. þörfunum fyrir að
njóta fagurs umhverfis og upplifa
það.
Langt er síðan farið var að koma
skipulagsskyldu á notkun lands,
fyrst í þéttbýli þar sem nú er við fáu
hróflað án þess að samræmist
gildandi skipulagi. Skipulagsskylda
nær nú til alls landsins. Í reynd hefur
hún að takmörkuðu leyti náð til
landbúnaðar, svo sem akuryrkju,
tún- og skógræktar. Á það líklega
rætur í þeirri tíð þegar landbúnaður
var viðfang flestra og þarfir þeirra
afar áþekkar. Sú tíð er breytt og
hagsmunirnir orðnir fleiri og
dreifðari. Gætir þess í mörgu. Í máli
Yngva Þórs Loftssonar á Fræðaþingi
landbúnaðarins í febrúar sl. kom
m.a. fram að vænta megi sam-
bærilegrar áherslu á skipulag dreif-
býlis á næstu árum og ráðið hefur í
þéttbýli síðari árin.
Neysluhyggja einkennir okkar
tíma og til er orðið samfélag neyt-
enda sem er eitt áhrifamesta afl sam-
tíðarinnar . Þetta afl hefur þegar
breytt íslenskum landbúnaði svo
sem alþekkt er, t.d. hvað snertir
flestar búvörur. Og miklar hræringar
eru í gangi. Við sjáum ýmis dæmi
um það: Löngu þekkt er afstaða
fólks (neytenda) til ásýndar lands og
meðferðar þess. Ábendingar hafa
komið fram um hirðu og umgengni
til sveita, sem mætt hefur verið með
sérstökum aðgerðum stjórnvalda, og
ekki er óþekkt að fólk (neytendur)
hafi stungið niður penna og gert
athugasemdir um hvíta rúllubagga
bænda. Þarf ekki skarpa sjón til þess
að greina hvert stefnir: Samfélagið
mun í vaxandi mæli láta sig varða
útlit byggðanna, ekki aðeins þeirra
þéttu heldur líka þeirra dreifðu.
Kemur þá að aðalefni þessarar
greinar.
Notkun lands til landbúnaðar
svo sem jarðræktar (fóðurrækt hvers
konar, ræktun iðnaðarjurta, skjól-,
yndis- og viðarskóga...) hefur áhrif á
ásýnd landsins. Á meðan fjölær tún
voru megineinkenni ræktaðs lands
dreifðra búa í fullsetnum sveitum
var heildarsvipur landsins oftast
mildur og áþekkur frá einni sveit til
annarrar. Nú falla æ fleiri tún úr
hefðbundinni notkun og renna þá
hægt og sígandi saman við umhverfi
sitt að frátöldum skurðakerfunum
sem mörkuðu dýpri spor - í bók-
staflegri merkingu. Á setnum jörð-
um verður jarðyrkjan hins vegar um-
fangsmeiri og fjölbreyttari en var:
skurðakerfum er haldið við, jafnvel
stækkuð, tún eru endurunnin reglu-
lega og akrar stækka ár frá ári, ýmist
brúnir (opnir), fagurgrænir eða
ljósbleikir, allt eftir árstíðum. Með
tímanum munu skógræktarjarðir
einnig líka markast úr með sama
hætti. Breytingin leiðir óhjákvæmi-
lega til þess að hinar eiginlegu bú-
jarðir verða meira áberandi í um-
hverfi sínu og allt sem á þeim er gert
heldur en verið hefur til þessa.
Til þessa hefur jarðrækt ekki
lotið miklu ytra skipulagi og
sjálfræði ræktenda var lengi vel
ótakmarkað. Til framtíðar er skipu-
lagsþörfin hins vegar augljós. Hún
er tvíþætt:
Innri þörf landbúnaðarins - þar
sem leitað er eftir sem hagkvæmastri
nýtingu landsins, bæði með skamm-
en ekki síður langtímasjónarmið í
huga. Þótt við Íslendingar teljum
okkur hafa ríkulegan aðgang að
landi fer ræktað land á íbúa heims-
byggðarinnar minnkandi ár frá ári.
Því er það skylda okkar að sýna
fyrirhyggju í mati og flokkun, vörslu
og ræktun lands, með hagsmuni
framtíðar í huga. Land og jarðvegur
henta misvel til ræktunar, bæði hvað
eðliseiginleika og kostnað varðar.
Þróun byggðar í landinu og eignar-
halds á landi þessi árin tekur í litlu,
ef nokkru, tillit til ræktaðs eða
ræktanlegs lands. Við ofsetna
markaði flestra afurða á okkar
tímum er það skiljanlegt en hins
vegar er brýnt að horfa til þarfa
komandi kynslóða - þannig að ekki
verði lagt endanlegt hald á kostalönd
fyrir þær til ræktunar. Hér má vísa til
afar athyglisverðrar umfjöllunar Ás-
laugar Helgadóttur og Jónatans Her-
mannssonar um verðmæti ræktunar-
lands á Ráðunautafundi 2003 (bls.
12-16). Fyrirsjáanlegar veðurfars-
breytingar næstu áratugina ættu
fremur en hitt að hverja okkur til
andvara í þessum efnum.
Ytri þörf landbúnaðarins - er
samofin þeirri innri en henni til við-
bótar koma nýrri þarfir samfélagsins
svo sem varsla og umönnun lands,
ekki aðeins hins ræktaða heldur líka
úthaga, með því að gera það
hæfilega aðgengilegt, hlú að því og
verja það spjöllum og eyðingu. Rót-
leysi og hraði nútímans hafa m.a.
kallað fram þörfina fyrir varðveislu
margs þess er var. Hugtakið
menningar- eða búsetulandslag
hefur orðið til vegna hennar. Það er
því eitt hlutverka jarðræktarmanna
að annast um þessar minjar í við-
eigandi mæli - taka tillit til þeirra í
fræðum sínum og starfi. Einsleitir
akrar og þrautræktuð fágresistún,
sem ekki verða eldri en 5-8 ára kalla
fram þörfina fyrir "gamaldags" tún,
vaxin náttúrulegu fjölgresi og blóm-
jurtum sem ef til vill standast ekki til
fulls hagræðingarkröfu hins þétt-
bæra tæknistórbúskapar en kunna að
geta mætt öðrum þörfum. Hugsan-
lega er þetta dæmi um "nýja" afurð
sem neyslusamfélagið spyr eftir og
er tilbúið til að meta til verðs, t.d. í
beingreiðslum til bænda.
Við Landbúnaðarháskólann á
Hvanneyri er þessi árin að mótast
fræðigrein sem er ný í háskólaflóru
landsins - umhverfisskipulag er hún
nefnd. Hún er byggð á langri al-
þjóðlegri fræðahefð, ekki síst
norður-evrópskri. Hins vegar er
náttúra lands okkar, saga og menn-
ing þjóðarinnar þess eðlis að hin
erlendu fræði þarf að laga að ís-
lenskum aðstæðum - móta íslenskan
landslagsarkitektúr. Það er firna
spennandi verkefni kennara og nem-
enda og til komið á réttum tíma eins
og lesa má úr framansögðu.
Þýðingarmikið er að gott sam-
starf komist á meðal jarðræktar-
manna, kunnáttufólks í umhverfis-
skipulagi og bænda. Áður en yfir
kunna að hvolfast hornóttar og stífar
skipulagsreglur að ofan ættu þessir
aðilar að herða samstarf um stefnu-
mótun og framkvæmd með það að
markmiði að hver bújörð eigi sér
umhverfisskipulag (að sjálfsögðu
sem hluta aðalskipulags) rétt eins og
fyrir hana er gerð markmiðssett bú-
rekstraráætlun að kröfu lána-
stofnana, eða búenda sjálfra. Góður
grundvöllur að þessu verki er að
verða til, m.a. með verkefninu
Nytjaland, Betra bú, svo og ýmsum
verkum á vegum búnaðarsam-
bandanna. Útskrifaðir nemendur
LBH í umhverfisfræðum geta hér
orðið mikilvægir liðsmenn.
Þessi árin hefur ríkið með bein-
greiðslum mikil áhrif á starf þeirra
bænda sem stunda sauðfjárrækt,
mjólkurframleiðslu, skógrækt og
aðra landgræðslu. Í skógrækt er alls-
endis óvíst hvort og þá hvenær hinn
harði viðarmarkaður skilar henni
arði, en opinber stuðningur er rök-
studdur með öðru gagni af
skógplöntuninni. Svipað á við um
sauðfjárrækt og mjólkurframleiðslu:
að teknu tilliti til stöðu markaða
aðalafurða greinanna sýnist ekki
fráleitt að beina stuðningnum til
"annarra" afurða greinanna tveggja,
svo sem jarðræktarinnar og umhirðu
landsins. Rökin fyrir því liggja m.a. í
vaxandi spurn eftir þeim. Hin sam-
félagslega hugsun að baki opin-
berum stuðningi hlýtur að byggjast á
því að fá fyrir hann þjónustu sem
samfélagið óskar eftir - en það er
væntanlega eitt helsta dráttarafl
neyslusamfélagsins.
Bjarni Guðmundsson,
Hvanneyri
Jarðrækt, búskapur
og ásýnd sveitanna
Sjálfsagt þykir einhverjum að hér hafi verið farið skýjum ofar í
mörgu. Tilraun má því gera til þess að nálgast jörðu - í
bókstaflegum skilningi:
Það verður í vaxandi mæli fylgst með því hvernig bændur,
hverju nafni sem nefnast, fara með jarðir sínar og ræktunarlönd.
Hvatt er til þess að meðferðin byggist á meðvitaðri kunnáttu og
skipulagi. Hafa þarf skýra framtíðarsýn, bæði einstaklinganna en
einnig samfélagsins. Hin síðarnefnda réttlætir það að hluti
núverandi stuðnings ríkis á einstakar búsafurðir fari til umbóta á
því umhverfi sem þær eru framleiddar í. Af þeim verkefnum má
nefna (sum þeirra eru þegar á dagskrá):
- gerð ræktunarskipulags fyrir jörðina vegna hvers kyns
ræktunar og varðveislu jarðvegs og gróðurgæða
- umbætur framræslukerfa þar sem þeirra er þörf
- hagkvæma fóðurræktun
- viðhald merkilegs menningar-/búsetulandslags
- varðveislu, umhirðu og merkingu áhugaverðra þjóðleiða og
staða í landi jarðar
- skjólrækt og aðra ræktun til yndis og útivistar
Einhverjir kunna að líta á breytingarnar sem ógnun. Hins vegar
mun það vera svo að í allri ógnun liggja eitt eða fleiri tækifæri, bara
ef ráðrúm gefst til að hugleiða stöðuna og að hafa síðan frumkvæði
um viðbrögð. Bændur, hvort sem búa við kýr, kindur, hross,
verðandi skóga, ferðamenn eða hvað annað, í samvinnu við
jarðræktarmenn og kunnáttufólk í umhverfisskipulagi eiga hér
mikið verk að vinna. Það er í sumum greinum hafið og því hálfnað
samkvæmt orðtakinu en ganga þarf þéttar og skipulegar fram.
Hvort sem okkur líkar betur eða verr er óumflýjanlegt að huga
samhliða að því hvernig streymi (opinbers) fjármagns megi breyta
því það ræður jafnan miklu um hvort og hvenær markmiðið næst.
Markmið okkar er betri ræktun landsins og fegurri ásýnd þess.
En markmiðið getur einnig verið það að skapa skilning á milli
þjóðfélagshópa, sem hafa verið að senda hver öðrum tóninn, svo
ekki komi til jafn alvarlegra afleiðinga og deilur Gríms kögurs og
Ljóts bónda um lækinn Ósóma höfðu á sinni tíð.
/Bjarni Guðmundsson, Hvanneyri.
Af samninga-
málum
Nú hefur verið skipuð
samninganefnd ríkisins varðandi
nýjan mjólkursamning og mun
nefndin þegar hefja störf í
þessari viku. Fulltrúar bænda í
samningaviðræðunum hafa
verið skipaðir og í nefndinni eru
frá LK þeir Þórólfur Sveinsson
(jafnframt formaður
samninganefndar) og Egill
Sigurðsson. Frá BÍ eru þeir Ari
Teitsson og Eggert Pálsson og
sk. sameiginlegur fulltrúi er
Þórarinn Leifsson, Keldudal.
Frá ríkinu koma að þessum
viðræðum þau Ólafur
Friðriksson, skrifstofustjóri
landbúnaðarráðuneytisins
(formaður), Eysteinn Jónsson,
aðstoðarmaður
landbúnaðarráðherra, Sigríður
Norðmann, lögfræðingur
landbúnaðarráðuneytinu og
Þórhallur Arason,
skrifstofustjóri
fjármálaráðuneytinu. Þess er
vænst að samningaviðræður taki
ekki langan tíma.
Kúabændur með
fundi um land allt
Í síðustu og þarsíðustu viku
héldu flest aðildarfélög LK
fundi þar sem umræðuefnið var
fyrst og fremst ný skýrsla um
þróun og horfur í
mjólkurframleiðslu.
Forsvarsmönnum LK var boðið
á fundina og voru þeir mjög vel
sóttir af bændum. Alls mættu á
fundina rúmlega 440 manns.
Nautakjöið hækkar
Nú um mánaðamótin urðu
nokkrar breytingar á verði
nautgripakjöts til bænda og
leiðréttist verð nokkuð hjá bæði
Sláturhúsinu á Hellu og
Sölufélagi A-Hún. Væntingar
standa til þess að fleiri
sláturleyfishafar komi í
kjölfarið enda vantar gripi til
slátrunar sem hefur ýtt við
nokkrum að byrja að staðgreiða
gripi. Ástæða er til að hvetja
bændur að kynna sér verð á vef
LK: www.naut.is og bera saman
þá kosti sem kunna að vera í
stöðunni. Verðmunur er nú
nokkuð mikill á milli aðila og
getur það skipt þúsundum í
verðmætum hvers sláturfalls.
Pantið miða!
Eins og áður hefur komið
fram verður árshátíð kúabænda í
ár haldin í hjarta Norðurlands, á
Akureyri. Þegar er hægt að skrá
sig á árshátíðina sem og að
panta herbergi með því að
hringja til skrifstofu LK fyrir
hádegi (s. 433 7077) eða með
því að senda tölvupóst á:
naut@naut.is. Á árshátíðinni
verður boðið upp á
skemmtiatriði, margrétta máltíð
og dansleik að hætti kúabænda.
Árshátíðin verður nánar auglýst
síðar.
Skrifstofa LK
Sími: 433 7077, fax: 433
7078. Netfang: lk@naut.is.
Veffang: www.naut.is.
Heimilisfang: Landssamband
kúabænda, Hvanneyrargötu 3,
Hvanneyri, 311 Borgarnesi.
Umsjón:
Snorri Sigurðsson,
framkvæmdastjóri LK
Landssam-
band kúa-
bænda
Svipmynd úr Grýtubakkahreppi. Kaldbakur í baksýn.