Bændablaðið - 06.07.2004, Side 30

30 Þriðjudagur 6. júlí 2004
Auðvitað er sagan af
landmerkjaþrætu Loðmundar og
Þrasa skáldskapur og verður að
dæmast sem slík. Ekki er þó
ástæða til að varpa heimildagildi
hennar algerlega fyrir róða en
sagan er ágæt heimild um hvað
höfundur hennar taldi réttu leiðina
til að setja niður landa-
merkjaþrætur, þ.e. samninga-
leiðina. Landamerki dregin með
þeim hætti virðast að mati
höfundar Landnámu vera líklegust
til að standast tímans tönn.
Tilefni þessara skrifa eru þó
ekki ævafornar
landamerkjaþrætur tveggja
galdramanna heldur
landamerkjaþrætur nær okkur í
tíma sem sprottið hafa vegna
setningar og framkvæmd hinna
svonefndu þjóðlendulaga nr.
58/1998. Þegar þetta er ritað hafa
fallið tveir dómar vegna úrskurða
óbyggðanefndar um eignarhald á
landi utan byggðarmarka.
Umræddir dómar eru frá
héraðsdómi Suðurlands í málum
nr. E-949 og E-986 frá árinu
2002. Dómunum hefur báðum
verið áfrýjað til Hæstaréttar og er
dóms að vænta í haust. Því er allt
eins líklegt að umfjöllun höfundar
í þessari grein verði úrelt orðin
strax á haustdögum. Engu að
síður telur höfundur fullt tilefni til
þess að fjalla um áðurgreinda
dóma þar sem að í niðurstöðum
þeirra er horfið frá dómvenju
Hæstaréttar í sambærilegum
málum, dómvenju sem gerði
sönnunarstöðu þeirra sem héldu
fram beinum eignarrétti yfir landi
utan byggðarmarka erfiða og
jafnvel ómögulega.
2.0 Um þjóðlendulögin
Með þjóðlendulögunum var
flokkun fasteigna á Íslandi breytt
á þann veg að allar þær fasteignir
utan þéttbýlis, sem ekki teldust
háðar beinum eignarrétti
einstaklings eða lögaðila, skyldu
eftir nánar tiltekna málsmeðferð,
sem mælt er fyrir um í lögunum,
teljast þjóðlendur. Málsmeðferðin
er á höndum hinnar svonefndu
óbyggðanefndar en eitt helsta
hlutverk nefndarinnar er
samkvæmt lögunum að:
1. Kanna og skera úr um hvaða
land telst til þjóðlendna og hver
séu mörk þeirra og eignarlanda.
2. Skera úr um mörk þess hluta
þjóðlendu sem nýttur er sem
afréttur.
3. Úrskurða um eignarréttindi
innan þjóðlendna.
Þau landsvæði sem teljast
þjóðlendur eftir úrskurð
óbyggðanefndar og eftir atvikum
dómstóla verða eftirleiðis eign
íslenska ríkisins. Með
þjóðlendulögunum voru ekki
lögfestar sérstakar sönnunarreglur
þannig að almennar
sönnunarreglur gilda í málum
fyrir óbyggðanefnd og fyrir
dómstólunum í málum sem rísa
vegna úrskurða nefndarinnar.
3.0. Sönnunarkröfur til þeirra
sem halda fram beinum
eignarrétti yfir landi
Meginreglan að íslenskum
rétti er sú að sá sem heldur fram
beinum eignarrétti sínum verður
að sanna þann rétt sinn ef bornar
eru brigður á hann. Hann verður
að færa fram s.k. eignarheimildir
fyrir þeim rétti sem hann heldur
fram. Eignarheimildir eru
eftirfarandi: 1. Nám, 2. Hefð, 3.
Venjuréttur, 4. Afsalsgerningar, 5.
Erfðir, 6. Almenn rétttaka 7. Bein
fyrirmæli í settum lögum og 8.
Lagarök og lagaviðhorf.
Nám er frumstofnun
eignarréttar yfir landi og
framsalsgerningar eins og afsals-
eða erfðagerningar afleidd stofnun
eignarréttar. Af þeirri reglu
íslensks réttar um að enginn geti
framselt ríkari rétt en hann sjálfur
átti leiðir að afleiddur
stofnunarháttur eignarréttinda
verður að eiga rót sína að rekja til
landnámsins eða frumstofnunar
eignarréttar hér á landi ella telst
ekki vera um framsal á beinum
eignarrétti að ræða.
3.1 Landnáma sem
sönnunargagn
Hæstiréttur Íslands hefur í
dómum sínum beitt Landnámabók
sem sönnunargagni um
frumstofnun eignarréttar. Þar sem
merkjalýsing Landnámu er að
mati réttarins glögg, er hún lögð
til grundvallar eignatöku innan
þeirra merkja sem þar koma fram.
Ef merkjalýsing Landnámu er
óglögg metur Hæstiréttur frásögn
hennar þannig að land-svæði hafi
alls ekki verið numið. Á það
sérstaklega við, eða er a.m.k. því
til stuðnings að mati Hæstaréttar,
ef landsvæði hefur samkvæmt
heimildum aðeins verið nýtt til
sumarbeitar fyrir sauðfé, ef
gróðurfar er þar fábrotið og ef
landsvæði liggur fjarri byggð.
Hæstiréttur hefur ennfremur gert
þá kröfu í dómum sínum að
jafnvel þó nám þrætulands teljist
sannað verði aðili að sanna
sérstaklega áframhaldandi tilvist
og yfirfærslu hinna beinu
eignarréttinda til dagsins í dag og
verður það trauðla gert án þess að
færa fyrir dóminn gildar
eignarheimildir eða önnur skjalleg
sönnunargögn.
3.2 Máldagar sem
sönnunargagn
Hæstiréttur hefur því sem næst
hafnað sönnunargildi máldaga
kirkjustofnana í málum sem
snúast um eignarhald á landi utan
byggðarmarka en sagnfræðingar
eru almennt sammála um að
máldagar séu mun traustari
heimild en Landnáma. Máldagar
hafa að geyma skrá yfir eignir
kirkjustofnana bæði í löndum og
lausum aurum en eru ekki
eignarheimildir frekar en
Landnáma. Leiða má líkum að því
að gildar eignarheimildir hafi á
sínum tíma verið grundvöllur
skráninga í máldagabækur. Hér
ber að hafa í huga að farið var að
skrá máldaga allt að 100 árum
áður en lögskylt var að bréfa
landakaup.
4.0 Varðveisla skjallegra
eignarheimilda
Nú á dögum er varðveisla
skjallegra yfirfærslugerninga að
fasteignum almennt tryggð með
þinglýsingu slíkra gerninga. Eitt
hlutverk þinglýsingar er að
tryggja að einfalt sé að sanna
réttindi yfir eign en sönnun má
tryggja með skráningu réttinda í
opinberar bækur sem
aðgengilegar eru almenningi.
4.1 Varðveisla
löggerninga fyrir 1281
Með lögtöku Jónsbókar árið
1281 var gert lögskylt að bréfa
landakaup. Á gildistíma Grágásar
var þannig óskylt að bréfa
fasteignaviðskipti og ennfremur
óskylt að lýsa landakaupum á
þingi. Upplýsingar um réttindi
manna urðu að geymast í minni
og munnlegri geymd áður en
menn tóku að bréfa landakaup.
Meðan aðilar landakaupa og
vottar voru enn á lífi var sönnun
einföld. Ekki er þó lögð á það
mikil áhersla í Grágás að tryggja
sönnun (varðveislu) á tilvist
eignarheimildar eftir að
upphaflegra aðila og votta naut
ekki lengur við. Slíkar reglur voru
þó til en tóku ekki til löggerninga
um landakaup, heldur til
löggerninga um stofnun veðréttar
og forkaupsréttar að fasteign, en
eftir að aðilar slíkra samninga og
vottar að þeim voru látnir skyldi
lýsa þeim þriðja hvert ár á þingi
uns samningur væri úr gildi
fallinn.
4.2 Varðveisla
löggerninga eftir 1281
Þó svo sérstök ákvæði hafi
verið í Jónsbók um þinglýsingu
ákveðinna löggerninga og bréfun
landakaupa skylda þá voru engin
ákvæði í Jónsbók er mæltu fyrir
um hvernig þinglýstum
gerningum skyldi haldið til haga.
Því sem lýst var á þingi hafa
menn að því er virðist þurft að
leggja á minnið allt þar til
embætti alþingisskrifara var
stofnað. Kaupbréfið sjálft hefur
verið gert í tvíriti, sem hvor aðila
um sig varðveitti. Embætti
alþingisskrifara var fyrst sett á
stofn árið 1593 en ekki hélst sú
skipan til frambúðar. Embætti
alþingisskrifara var stofnsett að
nýju árið 1631 og stuðlaði það að
því að það sem fram fór á Alþingi
var fært til bókar. Voru
þinglýsingar meðal þess sem
þannig var fært til bókar. Lýsingar
á héraðsþingunum var ekki byrjað
að færa til bókar fyrr en síðar.
Ekki voru skjöl þó færð orðrétt
inn í bókina nema aðilar krefðust
þess sérstaklega. Sérstaka
þinglýsingabók er farið að halda á
fyrri hluta 18. aldar og þinglýst
skjöl skráð orðrétt í hana. Síðan er
þinglýsingasagan nær samfelld
fram á okkar daga.
Þannig má vera ljóst að
óraunhæft og ósanngjarnt er að
gera þær kröfur til þeirra, sem
telja til beins eignarréttar yfir
fasteignum, að þeir færi fram
skjallegar eignarheimildir fyrir
rétti sínum sem sýni fram á
óslitna tilvist og yfirfærslu hinna
beinu eignarréttinda frá landnámi
Íslands og til dagsins í dag. Hafi
slíkir gerningar verið gerðir fyrir
1281 var óskylt að bréfa þá og
varla telst óeðlilegt að aldagamlir
skriflegir gerningar hafi glatast í
ölduróti tímans þar sem reglur um
varðveislu slíkra gerninga voru
alls ekki til staðar. Upplýsinga og
sannana um eignarréttarlega stöðu
landsvæðis verður því almennt að
leita annars staðar, t.a.m. í
máldagabókum, en varðveisla
þeirra og heimildagildi verður að
teljast með ágætum.
5.0 Dómar héraðsdóms
Suðurlands
Málin vörðuðu bæði
afréttarlönd í uppsveitum
Árnessýslu en málavextir verða
ekki raktir hér heldur verður
einungis fjallað um mat dómsins á
sönnunargildi Landnámu og
máldaga kirkjustofnana auk atriða
sem varða sönnun og
sönnunarbyrði.
Um Landnámu segir
dómurinn: Aldur hennar
[Landnámu] og óljós uppruni
gerir það og að verkum að gildi
hennar sem sönnunargagn í
dómsmáli verður að telja mjög
takmarkað hvað varðar stofnun
eignarréttar… Þannig telur
dómurinn engan veginn hægt að
álykta að landsvæði hafi alls ekki
verið numin, ef merkjalýsingu
Landnámu er ábótavant eða hún
óglögg.
Þegar dómurinn fjallaði um
eignarhald á afrétti norðan vatna
var samanburður á sönnunargildi
máldaga kirkjustofnana og
Landnámu óhjákvæmilegur en í
dóminum segir orðrétt: Enda þótt
umrætt landssvæði liggi á miðju
hálendinu, fjarri byggð og
verulegum vafa sé undirorpið
hvort, hvenær eða hvernig það
hafi orðið háð
einstaklingseignarrétti [numið],
verður að líta til þess að allt frá
1331 var afrétturinn talinn eign
fjögurra kirkna, samkvæmt
framangreindum máldögum sem
verulegt sönnunargildi eru taldir
hafa um eignarréttindi [feitletrun
höfundar]
Niðurstaða dómsins um
sönnunarbyrði er ennfremur afar
athyglisverð en niðurstaða
dómsins var sú að
sönnunarbyrðin fyrir því að aldrei
hafi verið stofnað til beins
eignarréttar yfir afrétti norðan
vatna, og að umræddar fjórar
kirkjur hafi þar af leiðandi
framselt sem þær hafi ekki átt,
eigi að hvíla á stefnda. [þ.e.
íslenska ríkinu]
Þar sem íslenska ríkinu tókst
hvorki að afsanna frumstofnum
eignarréttar yfir landinu né
afsanna tilvist beinna
eignarréttinda og yfirfærslu þeirra
í gegnum tíðina var stefnanda
málsins dæmdur beinn
eignarréttur að hinu umdeilda
landsvæði.
Dómar þessir eru afar
athyglisverðir eins og áður hefur
verið getið því dómurinn víkur
frá venju Hæstaréttar um mat á
sönnunargildi Landnámu annars
vegar og máldögum hins vegar.
Dómurinn varpar ennfremur
sönnunarbyrðinni um
eignarréttarlega stöðu landsvæðis
af þeim sem telur til beins
eignarréttar og í þessu tilfelli yfir
á íslenska ríkið, sem brigður bar á
eignatilkall viðkomandi.
Niðurstöðu dómsins má túlka sem
frávik frá almennum reglum en þó
sanngjarna niðurstöðu því sönnun
á upphaflegri eignatöku og
áframhaldandi tilvist hinna beinu
eignarrétttinda er eins og áður
sagði afar erfið og oftar en ekki
ómöguleg.
6.0 Um ójafna stöðu bænda- og
kirkjujarða
Máldagar eru til um flest lönd
og jarðir sem einhvern tíma hafa
verið í eigu kirkjustofnana. Eins
og áður gat hafa máldagar
verulegt sönnunargildi um
eignarréttindi og álykta verður að
þar sem textar Landnámu og
máldaga rekast á eigi texti
máldagans almennt að ráða. En
hvað með jarðir sem fábreyttar
heimildir eru um frá fyrri tíð,
hvorki vísbendingu að fá í texta
Landnámu né máldagabókum,
kaupbréfum eða lögfestum, jarðir
sem jafnan hafa verið í eigu
bænda? Um mörk slíkra jarða er
almennt lítið vitað, einkum ef
land þeirra nær yfir stór svæði
fjarri byggð. Oft er engum
gögnum til að dreifa um mörk
slíkra jarða fyrr en eftir setningu
landamerkjalaga, árið 1882, er
landeigendum var gert skylt að
gera landamerkjabréf fyrir jarðir
sínar. Sem dæmi um jörð af því
tagi sem hér um ræðir má nefna
Brú á Jökuldal. Samkvæmt
landmerkjaskrá fyrir jörðina nr.
3/1894 er Brúarland allt land milli
jökuláa, jökullinn landamerki í
suðri, en lönd þriggja aðliggjandi
jarða, Eiríksstaða, Hákonarstaða
og Möðrudals, takmarka land
Brúar að norðanverðu.
Jökulsá skilur lönd jarðanna
Brúar á Jökuldal og
Um sönnun á eignar-
haldi yfir landi og
dóma í þjóðlendumálum
eftir Friðbjörn Garðarsson hdl.
Ágreiningur um landamerki og eignarhald á landi
hefur jafnan verið snar þáttur í sögu deilumála á
Íslandi. Um það vitna fjöldi dóma, lögfesta,
vitnisburðarbréfa og sagna, sem varðveittar hafa
verið frá fyrri tíð. Ljóst er að deilur af þessum
toga hafa komið upp strax milli fyrstu
landnámsmanna en óvíst hvernig slíkar deilur
voru settar niður. Landnámabók greinir frá
deilum hinna fjölkunnugu landnámsmanna Þrasa
í Skógum og Loðmundar í Sólheimum. Jökulsá á
Sólheimasandi skildi landnám þeirra en Þrasi
virðist hafa ágirnst land Loðmundar því með
fjölkynngi breytti hann farvegi árinnar þannig að
hún rann öll austan Sólheima. Loðmundur
svaraði að bragði og veitti ánni vestur fyrir
Skóga. Magnaðist landamerkjadeila þessi svo að
í þeim vatnagangi varð Sólheimasandr eins og
segir í Þórðarbók Landnámu. Þó kom svo að þeir
Loðmundur og Þrasi sættust á að áin skyldi falla
til sjávar skemmstu leið frá upptökum sínum og
settu hana þar niður. Hefur sú sætt vel haldist
síðan og hefur áin lengi verið fjórðungamörk og
skilur nú að Rangárvallasýslu og V-
Skaftafellssýslu.