blaðið - 19.11.2005, Blaðsíða 16

16 I FRÉTTASKÝRING
LAUGARDAGUR 19. NÓVEMBER 2005 blaöiö
Evrópa næsti
markaður vatnsfyrirtækja
Einkavæðing er umdeilanleg og sitt sýnist hverjum um kosti þeirrar aðferðarfræði. Hér á íslandi hefur hún
verið talin vel heppnuð að mörgu leyti og búið er að einkavæða nánast allt sem hægt er utan hornsteina
almannaþjónustunnar. Þjónustuliðir eins og rafmagns- og vatnsveitur hafa þó verið einkavæddar víða
um heim með afar misjöfnum árangri. Blaðið kynnti sér árangurinn, ástæður þess að farið hefur verið
úti í slíkar rekstrarbreytingar og hvað myndi gerast á íslandi ef þær verða að veruleika hér á landi.
Alþjóðabankinn hefur alltaf stað-
hæft að hann neyði ekki einkavæð-
ingu uppá þau lönd sem hjá honum
hljóta lán. Rannsóknir ICIJ (Interna-
tional Consortium of Investigative
Journalists) sem gerðar voru í sam-
starfi við bankann sýna þó að einka-
væðing er að verða stærri og stærri
hluti af skilyrtri lánastefnu bankans.
Gögn frá Alþjóðabankanum sýndu
að á árunum 1990 til loka árs 2002
hafi bankinn veitt 276 lán undir heit-
inu „Water Supply Loans,“ og fólu í
sér breytingar eða einhverskonar
áhrif á vatnsaðgengi viðkomandi
landa. I einu af hverjum þremur
lánum sem bankínn veitti undir
þessum formerkjum þá var þess
krafist að viðkomandi land myndi
einkavæða vatnsveitur sínar að ein-
hverju eða öllu leyti áður en að lánin
voru veitt. Þessi lán falla undir hatt
svokallaðra fjárfestingarlána, en það
eru langtímalán sem bankinn veitir
til 5-10 ára í senn. Alþjóðabankinn
veitir einnig svokölluð aðlögunar-
lán sem eru til skemmri tíma, eða
1-3 ára í senn. Á tímabilinu 1996 til
1999 voru 193 slík lán veitt. Af þeim
voru 112, eða 58% þeirra, bundin ein-
hverskonar skilyrðum sem fólu í sér
einkavæðingarskyldu á opinberum
þjónustufyrirtækjum. Því virðist
augljóst að Alþjóðabankinn hafi
vissulega lagt sín lóð á vogaskálar
einkavæðingar á opinberri þjónustu.
Þótt að öll lán bankans séu ekki
bundin slíkum einkavæðingarskil-
yrðum þá er stór hluti þeirra það
klárlega.
Sjálfsskaparvíti hafa skapast
David Hall er prófessor og forstöðu-
maður deildar við háskólann í
Greenwich sem hefur sérhæft sig í
rannsóknum á mismunandi rekstrar-
formum innan almannaþjónustu.
Hann hélt erindi á íslandi í gær þar
sem að hann talaði um afleiðingar
einkavæðingar vatns. í máli hans
kom fram að þau fyrirtæki sem
hafa tekið yfir rekstur vatnsveita í
þróunarlöndum sem hafa gengist
undir einkavæðingarskuldbind-
ingar vegna lána og annars konar
þrýstings alþjóðastofnana vilji flest
öll losna út úr þessum rekstri.
Auk þess standa þau mörg hver í
dómsmálum vegna þess að þau hafa
ekki grætt eins mikið og þau bjugg-
ust við. I Argentínu einni saman
eru til dæmis 42 slík mál í gangi
þar sem að alþjóðleg einkafyrirtæki
eru að krefja ríkisstjórnir um skaða-
bætur fyrir skort á gróða. Þessum
málum hefur nú verið vísað til
alþjóðlegra gerðardóma og verður
niðurstaða þeirra án efa athyglis-
verð og fordæmisgefandi.
Áhugaverðasta dæmi um einka-
væðingu sem er farin að súrna sem
David Hall talaði um er líklega staða
Jakarta, höfuðborg Indónesíu. Þar
voru vatnsveiturnar einkavæddar
og seldar tveimur alþjóðlegum
vatnsrisum, franska fyrirtækinu
Suez og Thames Water Utilities sem
er upprunnið í Bretlandi. I dag vilja
bæði þessi fyrirtæki komast undan
skuldbindingum sínum og skila
vatnsveitunum til stjórnvalda vegna
þess að þær eru ekki nægilega arð-
bærar. Fyrirtækin vilja hins vegar að
stjórnvöld segi upp samningunum
við þau svo að þau geti síðan krafist
skaðabóta vegna uppsagnarinnar.
Stjórnvöld vilja á sama tíma þjóð-
nýta vatnið að nýju en telja sig ekki
geta sagt upp samningum við einka-
fyrirtækin vegna þess að þau hafa
ekki efni á því að borga þeim skaða-
bæturnar sem þau myndu þá sækja.
Báðir aðilar eru því sammála um að
þjóðnýta eigi vatnið að nýju en það
er samt ekki hægt vegna mögulegra
skaðabótakrafna. Þarna hefur skap-
ast algert sjálfskaparvíti.
Horfa frekar til Evrópu
David segir að þessi vatnsfyrirtæki
séu í síauknum mæli að horfa til
Evrópu í seinni tíð eftir að hafa að
stærstum hluta mistekist í þróunar-
löndunum. Þetta er fyrst of fremst
vegna þess að það þrífst mun meiri
pólitískur stöðugleiki hér en í þró-
unarheiminum og efnahagslegar for-
sendur eru allt aðrar. „Þau hafa enn
fulla trú á því að einkavæðing vatns
geti verið arðbær iðnaður," segir
David og nefnir þreifingar sem hafa
þegar átt sér stað í Rússlandi því
til stuðnings. Hann segir það klárt
mál að þessi fyrirtæki horfi hýrum
augum til hinnar stöðugu Evrópu
velsældar og allsnægta þegar að þau
eru að skoða viðskiptatækifæri fram-
tíðarinnar. „Öll pólitískt stöðug
ríki í Evrópu sem eru efnahagslega
farsæl eru skotmörk þessarar einka-
væðingar.“ David segir að þetta sé
helst vegna þess að lagakerfi Evrópu-
landa myndu án efa viðurkenna rétt
fyrirtækjanna til skaðabóta því að
eignarréttur er nánast án undan-
tekninga gífurlega vel varin innan
lagabálka þeirra.
Aukinn kostnaður lendir
á þegnunum
Sem pólitískt stöðugt og efnahags-
lega farsælt land þá hlýtur Island að
vera eitt þessara ríkja. Hér á landi er
eignarréttur landeigenda líka niður-
negldur í auðlindarlögunum. Hér
ríkir því alger eignaréttur á vatni.
Það þýðir að aðgengi að vatni hér er
ekki tryggt heldur er vatn eign ein-
staklinga eða stofnana. Vissulega
eru vatnsveitur enn sem komið er í
eigu sveitarfélaga á íslandi en það
er ekkert því til fyrirstöðu að þær
verði seldar einkaaðilum í framtíð-
inni. Reyndar virðist það vera yfir-
lýst stefna núverandi stjórnvalda að
halda áfram með það einkavæðingar-
ferli sem átt hefur sér stað á undan-
förnum árum og ef heilbrigðis- og
menntamál eru undanskilin þá virð-
ist fátt vera eftir til að einkavæða
utan þeirrar almannaþjónustu sem
sér landanum fýrir rafmagni, hita
og auðvitað vatni. Raunar sagði Geir
H. Haarde í ræðu sinni á landsfundi
Sjálfstæðisflokksins í síðasta mán-
uði að honum þætti „mikilvægt að
gefa einkarekstrinum tækifæri til
að koma víðar að þeirri þjónustu
sem er fjármögnuð af hinu opin-
bera,“ og kom þar fram að hann hafi
einna helst horft í átt til Landsvirkj-
unar í þeim efnum. Ef Landsvirkun
er gjaldgeng til einkavæðingar þá
virðist fátt því til fyrirstöðu að hægt
verði að einkavæða vatn líka.
Iðnaðarráðherra hefur vissulega
leyfi samkvæmt auðlindarlögunum
tií að nýta auðlindir hvar sem þær
finnast og eftir hentugleika sam-
kvæmt auðlindarlögunum frá 1998.
Þessi nýting er hins vegar háð því
að ríkið nái samkomulagi við jarð-
eigendur um greiðslu fyrir ómakið
eða sérstakri skaðabótagreiðslu til
hans ef slíkir samningar nást ekki.
Það er því ljóst að það fylgir því auk-
inn kostnaður fyrir ríkið að tryggja
aðgengi þegna sinna að vatni ef það
getur mögulega verið skilgreint sem
markaðsvara og einkvæðingarhug-
sjónir ríkisstjórnarinnar ná fram að
ganga. Það mætti ætla að sá kostn-
aður myndi aukast eftir þvl sem
vatn verður mikilvægari sem verslun-
arvara. Þar sem þegnarnir eru þeir
sem standa straum af kostnaði ríkis-
rekstursins þá er ljóst að sá aukni
kostnaður myndi lenda á okkur. Því
er krafa BSRB og annarra félagasam-
taka um að eignarhald á neysluvatni
til almennings verði gert félagslegt í
stað þess að vera sértækt og að réttur
þegnanna til aðgengis að því verði
settur í stjórnarskrá afar skiljanleg.
Ef svo verður ekki þá er alltaf vafa-
mál hvort að þjóðinni verði tryggt
nægjanlegt framboð, öryggi og að-
gengi að vatni á hóflegu verði.
t.juliusson@vbl.is
PANTIÐ
JÓLAGJAFIRNAR NÚNA
Lægra gengi kr.168.-
Margir hlutir seljast upp!
Síðasti móttökudagur
jólapantana er 10. des.
|TgOy vörulistinn
Additions fatalistinn
www.bmagnusson.is
Erum að taka upp nýjar vörur í verslun
.MAGNÚSSON
^usturhrauni 3 (KAYS) Opið 10-18 lau. 11-14
)m@bmagnusson.is s:555-2866