Fréttablaðið - 09.06.2012, Síða 28

9. júní 2012 LAUGARDAGUR28
Í
nýársávarpi sínu 1968 staðfesti Ásgeir
Ásgeirsson forseti að hann hygðist
láta gott heita um sumarið eftir
16 ár á Bessastöðum. Um leið var
almannarómur á þá leið að Gunnar
Thoroddsen, tengdasonur hans, tæki
væntanlega við embættinu. Sumarið 1965
hafði Gunnar gefið upp ráðherradóm, hætt
á Alþingi og látið af varaformennsku í Sjálf-
stæðisflokknum. Í staðinn gerðist hann sendi-
herra í Kaupmannahöfn og undirbjó framboð
á laun. Snemma árs 1968 virtist hann eiga
sigurinn vísan; í óformlegum skoðanakönn-
unum bar hann höfuð og herðar yfir aðra sem
nefndir voru til sögunnar.
Forystumenn í Alþýðubandalagi, Alþýðu-
flokki og Framsóknarflokki vildu hins vegar
allt til vinna svo að Gunnar Thoroddsen
kæmist ekki til æðstu metorða á Íslandi. Til
margra var leitað en hvorki gekk né rak. Um
síðir mændu menn helst vonaraugum til Krist-
jáns Eldjárns þjóðminjavarðar. Hann þótti
vandaður maður og var vinsæll, ekki síst fyrir
sjónvarpsþætti um forna muni og minjar. En
Kristján var tregur til. Snemma í mars 1968
leit enn út fyrir að enginn yrði í framboði til
forseta um sumarið nema Gunnar Thorodd-
sen. Nánast á síðustu stundu lét Kristján Eld-
járn þó undan. Þá hafði honum verið færður
heim sanninn um að sannkölluð breiðfylking
áhrifamanna úr öllum flokkum styddi fram-
boð hans. Munaði þar ekki síst um atbeina
Péturs Benediktssonar, bróður Bjarna for-
sætisráðherra. Pétur hafði ímugust á Gunnari
Thoroddsen.
„Kiðfættur forseti á sauðskinnsskóm“
Kosningabaráttan hófst. Skrifstofur voru opn-
aðar, fundir haldnir, blöð gefin út. Gunnar og
liðsmenn hans sögðu að forseti Íslands ætti
að vera „sameiningartákn þjóðarinnar“ sem
örvaði til samheldni en veitti jafnframt festu
og forystu á örlagastundum. Þannig hefði for-
setinn „raunverulegt vald“ við myndun ríkis-
stjórna og staðfestingu laga og því þyrfti hann
að búa yfir langri reynslu úr heimi stjórnmál-
anna. Völu Ásgeirsdóttur Thoroddsen var
einnig hampað. Saman myndu þau Gunnar
vera þjóðarprýði á Bessastöðum og glæstir
fulltrúar Íslendinga í útlöndum, rétt eins og
Ásgeir Ásgeirsson og frú Dóra Þórhallsdóttir
hefðu borið hróður landsins víða.
Þar að auki fékk Gunnar Morgunblaðið til
að snúast á sveif með sér og flokksforystan lét
þau leynilegu boð út ganga að sjálfstæðismenn
skyldu kjósa Gunnar. Bjarni Benediktsson for-
sætisráðherra og aðrir ráðherrar Viðreisnar-
stjórnar Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks
lýstu opinberlega yfir stuðningi við hann.
Um leið beindi stuðningsfólk Gunnars
spjótum sínum að Kristjáni Eldjárn. Hann
væri í raun rammpólitískur vinstrimaður sem
hefði verið í framboði fyrir Framsóknarflokk-
inn, barist gegn varnarsamstarfi við Banda-
ríkin og verið á móti sjónvarpsútsendingum
varnarliðsins. Sín á milli sögðu hörðustu fylgj-
endur Gunnars sömuleiðis að fornleifafræð-
ingurinn Kristján vissi ekkert um eðli forseta-
embættisins og einn þeirra spaugaði með þá
fásinnu að Íslendingar kysu yfir sig „kiðfætt-
an forseta á sauðskinnsskóm“. Loks væri Hall-
dóra Eldjárn „púkó“ og lítt hæf til að sinna
húsfreyjuhlutverki á þeim virðingarstað.
Þannig var slúðrið. Því fundu Gunnar og
Vala einnig fyrir, líklega í ríkari mæli en
Eldjárnshjónin. Fyrr á árum hafði Gunnar
stundum neytt áfengis meir en góðu hófi
gegndi. Nú var það rifjað upp, ýkt og lagt á
versta veg. Saman voru þau sögð gefin fyrir
prjál sem líka var ósanngjarnt en að því var
ekki spurt. Þetta hafði áhrif á kjósendur þó að
það skipti ekki sköpum. Liðsmenn Kristjáns
áttu einfaldlega auðvelt með að lýsa kostum
hans þannig að fólkið hreifst með. Hinum
pólitíska aðdraganda framboðsins var haldið
leyndum eftir föngum. Sagt var að fram-
bjóðandinn sjálfur væri löngu hættur öllum
afskiptum af stjórnmálum og myndi halda
sig utan hins pólitíska sviðs. Kristján Eldjárn
væri öðrum fróðari um sögu Íslands og menn-
ingu, maður alþýðunnar rétt eins og hin lát-
lausa en virðulega eiginkona hans.
Fólkið velur forsetann
Við upphaf kosningabaráttunnar hafði
Gunnar Thoroddsen sagt um sjálfan sig
að „fólkið velur forsetann“, kjörorðið sem
reyndist Ásgeiri Ásgeirssyni svo vel í for-
setakjörinu 1952, ætti ekki við í þetta sinn.
Það var öðru nær. Um leið og tilkynnt var um
framboð Kristjáns Eldjárns var sem ferskur
andblær færi um samfélagið. Fólki fannst það
hafa val um eitthvað annað en fulltrúa valda-
kerfisins og það vildi ekki vísi að erfðaveldi á
Bessastöðum. Í raun hefði Gunnar ekki getað
valið verri stund til forsetaframboðs. „68-kyn-
slóðin“ var í blóma og kunni ekkert endilega
að meta öll hans afrek á opinberum vettvangi.
Gunnar Thoroddsen var bendlaður við óvin-
sæla ríkisstjórn sem glímdi við erfiðleika í
efnahagsmálum og galt þess auðvitað. Þar
að auki höfðu margir eldri sjálfstæðismenn
fráleitt fyrirgefið „svikin“ frá 1952 þegar
Gunnar studdi Ásgeir tengdaföður sinn gegn
óskum annarra í forystusveitinni.
Síðast en ekki síst höfnuðu landsmenn öllum
hræðsluáróðri. Jafnvel hörðustu hægrimenn
létu sér í léttu rúmi liggja að Kristján hafði
á yngri árum verið á móti því að erlendur
her væri í landinu. Forseti ætti að standa
utan stjórnmálabaráttunnar og þá væri best
að hann hefði ekki verið í henni miðri árum
saman. Kristján Eldjárn yrði „ópólitískur“.
Íslendingar vildu reynsluleysið frekar en
reynsluna. Himinn og jörð myndu ekki farast
þótt fornleifafræðingurinn yrði valinn fram
yfir ambassadorinn og þingmanninn, borgar-
stjórann og ráðherrann fyrrverandi. Gunnar
hafði búið sig of vel og lengi undir að verða
forseti. Hann langaði of mikið til að verða for-
seti. Þannig þjóðhöfðingja vildu Íslendingar
ekki.
Forsetinn heimakæri
Kristján Eldjárn var kjörinn forseti með
yfirburðum, hlaut tæpa tvo þriðju atkvæða.
Fyrstu árin á forsetastóli urðu honum um
sumt erfið. Eitthvað voru þau Halldóra áfram
rægð, þau þóttu ekki nógu „höfðingleg“ að
sumra mati. Tíðarandinn var líka annar,
starfsskyldurnar stopulli en seinna varð.
Kristján þurfti að fóta sig á nýjum stað og
marka sér hlutverk.
Forsetinn sat þó ekki með hendur í skauti.
Senn fjölgaði fundum, móttökum og veislum
og forsetahjónin fóru í viðhafnarferðir innan-
lands. Ræður hans og ávörp snerust oftar en
ekki um sögu lands og þjóðar. Vel komst hann
að orði og virtist ná að snerta streng í hjörtum
margra Íslendinga jafnvel þótt hann þéraði þá
á hátíðarstundum.
Á hinn bóginn gátu opinberar heimsóknir
Kristjáns til útlanda vart verið færri. Hann
hélt til hinna norrænu ríkjanna en lét þar við
sitja fyrir utan eina Belgíuför. Forseti hefði
gjarnan mátt fara oftar utan því þannig var
hægt að vekja athygli á kostum Íslands og
málstað þess, til dæmis í þorskastríðunum
sem geisuðu í embættistíð Kristjáns. Í þessu
efni nálgaðist hógværðin feimni eða jafnvel
uppburðarleysi.
Fæti skal ekki brugðið fyrir forsætisráðherra …
Kristján Eldjárn komst snemma að því að
þótt hann ætlaði sér að vera „ópólitískur“ í
embætti þurfti hann að taka stórpólitískar
ákvarðanir. Undan því vékst hann ekki en
kappkostaði að sýna hlutlægni og gera öllum
stjórnmálaflokkum jafnhátt undir höfði. Það
var nýmæli en hiklaust í anda þess sem til var
ætlast í stjórnskipun landsins.
Sumarið 1970 reyndi fyrst af einhverri
alvöru á pólitíska afstöðu forseta. Hafnaði
hann þá þeirri málaleitan að staðfesta ekki
lög út af umdeildum framkvæmdum við Lax-
árvirkjun í Mývatnssveit. Ekki fór sú beiðni
hátt en styrinn varð heldur betur meiri vorið
1974. Ólafur Jóhannesson forsætisráðherra
leitaði þá samþykkis forseta fyrir því að þing
yrði rofið, jafnvel þótt nær öruggt sýndist að
meirihluti alþingismanna væri því andsnúinn
eins og málum var komið. Kristján þáði ráð
vina og embættismanna og rifjaði upp for-
dæmið frá 1931 þegar meirihluti þings var
augljóslega á móti því að til þingrofs kæmi.
Þá hafði forsætisráðherrann sitt fram með
atbeina þjóðhöfðingjans, Kristjáns X. í Kaup-
mannahöfn.
Ólafur Jóhannesson hafði verið prófessor í
stjórnskipunarrétti og kvaðst kunna sitt fag;
forseti væri „skyldugur“ til að verða við „til-
mælum“ forsætisráðherra. Kristján Eldjárn
taldi því rétt að rjúfa þing enda gæti forseti
„ekki með nokkru móti brugðið fæti fyrir for-
sætisráðherra nema með því að steypa sér og
embætti sínu í ógurlegan háska og trufla stór-
kostlega allan gang stjórnmálanna“. Þar að
auki hafði Kristján fullvissað sig um að nær
vonlaust var að mynda nýja ríkisstjórn sem
nyti meirihluta þess þings sem sæti. Skynsam-
legast væri því að láta gott heita og boða til
kosninga þar sem nýr þjóðarvilji kæmi fram.
Aftur á móti réð þingrofið 1974 miklu um það
að stjórnarskrá var síðar breytt á þann veg að
nú er ómögulegt að rjúfa þing þannig að þing-
heimur missi samstundis umboð sitt eins og
þá var gert.
Hlutlægni og sanngirni
Stjórnarmyndanir að loknum alþingiskosn-
ingum 1971 og 1974 gengu sæmilega fyrir
sig en sumarið 1978 syrti í álinn. Fram-
sóknarflokkur og Sjálfstæðisflokkur guldu
þá afhroð í kosningum en Alþýðubanda-
lag og Alþýðuflokkur unnu stórsigra. Um
leið var ljóst að illa gæti gengið að mynda
meirihlutastjórn. Fyrst fékk Benedikt Grön-
dal, formaður Alþýðuflokksins, að spreyta
sig og síðan Geir Hallgrímsson, formaður
Sjálfstæðisflokksins. Ekki gekk það og þá lá
beint fyrir að Lúðvík Jósepsson, for maður
Alþýðubandalagsins, fengi umboð forseta
til stjórnarmyndunar. „Ópólitíski“ for setinn
tók að sjálfsögðu þá hlutlægu ákvörðun en
uppskar hneykslun Morgunblaðsins og Sjálf-
stæðisflokksins. Sósíalistar áttu áfram að
vera utangarðs við stjórnarmyndanir, í anda
Sveins Björnssonar og Ásgeirs Ásgeirs-
sonar.
Áður en yfir lauk höfðu formenn allra
flokkanna haft umboð forseta til stjórnar-
myndunar. Um síðir tókst að mynda ríkis-
stjórn en hún hrökklaðist frá völdum haustið
1979. Kristján Eldjárn sýndi þá á ný að þótt
hann væri „ópólitískur“ gripi hann til sinna
ráða ef með þyrfti. Forseti lét í það skína
að yrði ekki mynduð ný stjórn hið snarasta
skipaði hann eigin utanþingsstjórn. Þetta
vopn virkaði og aftur snemma árs 1980
þegar formönnum stjórnmálaflokkanna
fjögurra hafði öllum mistekist að mynda
stjórn. Þá vofði utanþingsstjórn yfir en
Gunnar Thoroddsen varð fyrri til að mynda
sína umdeildu ríkisstjórn.
Hefði Kristján Eldjárn mátt vera enn
íhlutunarsamari? Hefðu stjórnarmyndanir
þá gengið betur? Þess spurði hann sjálfur en
svaraði réttilega að það stoðaði lítt að gera
forsetann að blóraböggli. Vandinn lá á vett-
vangi stjórnmálanna. Þar skipti ekki síst
máli að tveir flokksforingjanna, Benedikt
Gröndal og Geir Hallgrímsson, voru of veik-
burða í flokkum sínum og skorti jafnframt
eindreginn vilja til valda.
Enginn er ómissandi
Á nýársdag 1980 tilkynnti Kristján Eld-
járn að hann léti af embætti um sumarið.
Stjórnar kreppa ríkti og vinir forseta höfðu
skorað á hann að sitja áfram út af þeirri
óvissu sem virtist fram undan. Kristján
hvikaði hins vegar hvergi, enda væru tólf ár
æskilegur tími á Bessastöðum: „Og enginn
hefur gott af því að komast á það stig að fara
að ímynda sér að hann sé ómissandi.“
Kristján hvarf á braut en lést fyrir aldur
fram árið 1982. Fyrstur forseta kostaði
hann kapps að láta ekki eigin skoðanir
hafa áhrif á gang stjórnmálabaráttunnar.
Hann sinnti embættinu eins og til er ætlast
í stjórn skipun landsins og uppskar eftir
því. Kristján Eldjárn má örugglega teljast
farsælasti forseti lýðveldisins.
Farsælasti forsetinn
Kristjáni Eldjárn tókst hvort tveggja, að láta til sín taka á hinu pólitíska sviði þegar nauðsyn krafði en vera um leið
sameiningartákn sem langflestir kunnu að meta. Guðni Th. Jóhannesson fjallar um farsælasta forseta lýðveldisins.
1. ÁGÚST 1980 Fráfarandi forseti Kristján Eldjárn og Halldóra Eldjárn fyrir utan Alþingishúsið daginn sem Kristján lét af embætti forseta. Myndin birtist í Vísi og var
myndatextinn sem birtist með henni svohljóðandi: „Kristján Eldjárn hefur látið af störfum eftir tólf ár á forsetastóli. Mannfjöldinn hyllti hann og frú Halldóru að
lokinni embættistöku Vigdísar og hann tók eftirminnilega undir.” MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
Kristján Eldjárn komst snemma að því að þótt
hann ætlaði sér að vera „ópólitískur“ í embætti þurfti
hann að taka stórpólitískar ákvarðanir. Undan því vékst
hann ekki en kappkostaði að sýna hlutlægni og gera öllum
stjórnmálaflokkum jafnhátt undir höfði.