Fréttablaðið - 28.07.2012, Blaðsíða 18

28. júlí 2012 LAUGARDAGUR18
U
pp úr miðjum áttunda áratug
síðustu aldar fór að bera á því
á Dalvík að ungmenni sneru við
merkingu lýsingarorða í dag-
legu tali sín á milli og segðu því
alltaf algjöra andstæðu við það
sem þau meintu. Þannig varð ljótt fólk sætt,
fagurt eða jafnvel smekklegt og stór maður
smár eða lítill í tali margra Dalvíkinga. Algjör
nýyrði skutu upp höfðinu og húmor og jafnvel
stælar einkenndu samskipti ungs fólks. „Fyrst
og fremst var þetta samskiptamáti ungs fólks
sín á milli á upphafsárunum,“ segir Hjálmar
Hjálmarsson sem fæddur er og uppalinn á Dal-
vík en fluttist suður til Reykjavíkur til náms
upp úr tvítugu. Líklega óraði engan fyrir því
á þessum upphafsárum dalvískunnar að þessi
óhefðbundni talsmáti ætti eftir að verða eitt af
einkennum bæjarfélagsins áratugum seinna.
Manna á milli hefur verið rætt um dalvísk-
una sem svæðisbundna mállýsku en þó hún sé
tæplega mállýska samkvæmt skilgreiningum
málvísindanna gefur það óneitanlega til kynna
hversu tamur þessi talsmáti er mörgum Dal-
víkingum. Svo tamur að hann er nánast ómeð-
vitaður. Björk Hólm Þorsteinsdóttir, sem upp-
alin er í Svarfaðardal, rétt fyrir utan Dalvík,
segir að dæmi séu um að dalvískan verði fólki
svo eðlileg að það jaðri við að verða vandamál.
„Frændi minn sagði mér einhvern tímann frá
því að hann hafi haft áhyggjur af því á tíma-
bili að hann ætti alltaf eftir að tala svona, að
hann gæti aldrei hætt þessu. Ég tók meðvitaða
ákvörðun um það þegar ég flutti til Reykja-
víkur að reyna að tala eins eðlilega og ég gæti
svo ég yrði ekki asnaleg,“ segir Björk og hlær.
Litl ófríða málvenjan
Öfugmælin eru eitt helsta einkenni dalvísk-
unnar. Orðið litli (eða litla) er að mörgu leyti
sérstakt í dalvísku enda hefur því verið gefin
glæný afleidd birtingarmynd – litl – sem hefur
sína eigin sjálfstæðu merkingu. Litl er notað
til áhersluauka rétt eins og orðin geðveikt,
ýkt, sjúklega, mergjað og þokkalega hafa gert
í almennu tali margra.
Nokkur dæmi eru nauðsynleg til að útskýra
dalvískuna betur. Til að geta lýst aðdáun sinni
á fallegu mótorhjóli gæti Dalvíkingur til
dæmis sagt: Litl ófríða hjólið. Önnur hugsan-
leg aðferð Dalvíkinga til að lýsa ánægju sinni
með þetta tiltekna mótorhjól væri einfaldlega
að nota hina dalvísku upphrópun daufa. Daufa
má nota sem upphrópun, jafnt til að lýsa gleði,
vonbrigðum eða undrun, eða sem áhersluauka.
Dæmi um hvernig daufa er notað til áherslu-
auka má til dæmis sjá í nafni Facebook-hóps-
ins Daufa dalvískan deyr aldrei. Enn önnur
leið til að lýsa hrifningu sinni á hjólinu væri
einfaldlega að segja: slaki fákurinn, en lýsing-
arorðið slakur er talsvert vinsælt í dalvísku.
Að lokum má sameina orðin daufa og slaka
í eitt og er þá mótorhjólið orðið daufaslaka
tryllitækið, en á slíku tæki færi Dalvíkingur
á hægunni í beygjuna (sem sagt hratt) og væri
smátt ánægður með sig (rígmontinn).
Tungutak með stæla
Ótalmargt einkennir dalvískuna; orð, orða-
sambönd, öfugmæli og óskiljanleg nýyrða-
smíð en örfá dæmi eru langt frá því að gefa
heildstæða mynd af einkennum dalvískunn-
ar. Það er hins vegar ómögulegt að gera henni
fullkomin skil í rituðu máli því engu minna
máli skiptir hvernig hlutirnir eru sagðir en
nákvæmlega hvað er sagt. Sá sem ætlar að
beita dalvískunni þarf þannig að tileinka sér
ákveðið fas og læra að bera hlutina rétt fram
til þess að koma í veg fyrir að gera sig að fífli.
„Maður fattar alveg strax hvort einhver er
búinn að ná tökum á þessu eða ekki. Stundum
hugsar maður bara: æi þú kannt þetta ekkert,
þú ert ekki einn af okkur, ef það er til dæmis
einhver misskilningur með beyginguna eða
tóninn í röddinni,“ segir Björk.
Í dalvískunni kristallist nefnilega bullandi
kaldhæðni, svartur húmor og örlítill hroki. Það
má þess vegna segja, með fullri virðingu þó,
að dalvískan sé örlítið gelgjuleg. „Það mætti
ímynda sér að það sé upphrópunarmerki á
eftir hverju orði. Jafnvel tvö- eða þrefalt og
maður getur í raun stytt sér leið í tjáningunni.
Í staðinn fyrir að segja: þetta var glæsilegt
mark, er á dalvísku bara hægt að hrópa: ófríða
markið!“ útskýrir Hjálmar með miklum leik-
rænum tilþrifum.
Heldur Ólafsfirðingunum úti
Dalvískan ber fjölmörg einkenni slangurs
þó hún hafi lifað eins lengi og raun ber vitni.
Félagslegar þarfir mannsins, eins og sú að til-
heyra hópi og fá viðurkenningu annarra, eru
einn helsti hvati þess að fólk notar slangur.
Slangrið markar landamæri hópsins og býr
til aðgreiningu á þeim sem tilheyra og þeim
sem standa utan hópsins.
Örlitlu norðar en Dalvík er Ólafsfjörður en
Björk og Hjálmar segja mikinn ríg hafa ein-
kennt samskipti ungs fólks í þessum bæjum
í gegnum tíðina. „Við kölluðum Ólafsfirðinga
lerída og þeir kölluðu okkur volæðisvíkinga.
Það var mikið slegist á böllum og áður en
Hafnfirðingabrandararnir komu þá sögðum
við Ólafsfirðingabrandara,“ segir Hjálmar. Á
unglingsárunum varð Björk skotin í strák frá
Ólafsfirði sem hún hitti nokkrum sinnum í
kjölfarið. „Ég hefði alveg eins getað framið
samfélagslegt sjálfsmorð. Þetta var sko ekki
viðurkennt,“ rifjar hún upp brosandi.
Dalvískan markar landamæri hópsins og
eykur samheldnina innan hans, um leið og hún
lokar þá utan hópsins sem ekki þekkja reglur
hans. Mörkin milli hópa verða þannig skýr-
ari. „Varðandi dalvískuna þá var þetta kannski
einn hluti af því að vera eitthvað spes þann-
ig að Ólafsfirðingarnir væru ekki að koma
hérna inn og gera einhverjar vitleysur,“ full-
yrðir Hjálmar.
Fagurfræði hversdagsins
Dalvískan hefur ekki eingöngu praktísku hlut-
verki að gegna því mikilvægt er að átta sig
á fagurfræðilegu sköpuninni sem fer fram
innan dalvískunnar. „Það er svona ein af þess-
um undirliggjandi ástæðum held ég. Það var
mjög gaman þegar einhver kom með eitthvað
nýyrði sem maður skildi ekki en þarfnaðist
helst ekki útskýringar. Ég man til dæmis eftir
orðinu predsjúaði sem var bara eitthvað bull-
orð en hafði einhverja svona góða hljómfalls-
merkingu. Predsjúaði þýddi eitthvað ömurlegt
eða hallærislegt,“ útskýrir Hjálmar og leggur
áherslu á orð sín með því að gretta sig og túlka
þannig viðbjóð um leið og hann ber fram orðið.
„Predsjúaði! Þannig að þú ert líka að reyna að
gera lífið skemmtilegra með því að búa eitt-
hvað svona til. Það er ákveðin sköpun sem
felst í því innan hópsins og hópurinn á eitt-
hvað sameiginlegt sem aðrir eiga ekki. Það er
einhvers virði líka.“
Dalvískan blundar í minninu
Hjálmar og Björk eru bæði flutt suður og
dalvískan því ekki hluti af þeirra hversdags-
lega talmáli lengur. Hjálmar segir að dal-
vískan blundi þó alltaf í honum. „Þegar ég
fer yfir Holtavörðuheiðina þá byrjar talsmát-
inn hjá mér að breytast og þegar ég keyri yfir
hálsinn í átt til Dalvíkur þá fer ég að tala eins
og Dalvíkingur. Þegar ég hitti fólk á mínum
aldri þá lifir þetta. Það eru margir sem muna
eftir þessu og við rifjum oft upp þetta tungu-
mál.“ Björk tekur í svipaðan streng. „Þegar
maður hittir brottflutta Dalvíkinga niðri í bæ
þá fer maður oft að tala um þetta. Mér finnst
líka fyndið að þegar ég fer til Dalvíkur eða
hitti vinkonur mínar þaðan þá fer ég að nota
orð sem ég hef ekki notað í mörg ár.“
Margir Dalvíkingar óttast um afdrif dal-
vískunnar þó hópurinn á Facebook hafi von-
andi rétt fyrir sér og daufa dalvískan deyi
aldrei. „Mér fyndist rosalega leiðinlegt ef
dalvískan hætti. Frændi minn segir að það
tali enginn svona í grunnskólanum lengur
þannig að ég held að þetta geti alveg farið á
báða vegu,“ segir Björk. „Annaðhvort fara
krakkar að taka þetta upp af því að þeim
finnst þetta fyndið og skemmtilegt eða þetta
endar á elliheimilinu með minni kynslóð og
hjúkrunarfólkið skilur ekkert hvað við erum
að segja.“
Daufa dalvískan deyr aldrei
Þegar Ólafur Ingibergsson heimsótti Dalvík vonaðist hann til þess að verða kallaður litl ófríði eða jafnvel slaki gaurinn af heima-
mönnum. Dalvíkingarnir Hjálmar Hjálmarsson leikari og Björk Hólm Þorsteinsdóttir þjóðfræðinemi settust niður með Ólafi
og útskýrðu fyrir honum öfugmælin, tónfallið, stælana og önnur helstu einkenni dalvískunnar.
HÖFUNDUR: Ólafur Ingibergsson er MA-nemi
í þjóðfræði.
Sjáir þú föngulega stúlku eða dreng og hafir
þú áhuga á nánari kynnum er upplagt að byrja
samtal á orðunum:
■ Hey, ert þú ekki mjög ljót/ur! Má ég splæsa
á þig kaffi?
■ Tsh, þú ert mjög slök/slakur! Hvað segir þú
um rómantískan göngutúr?
■ Þú ert rólega dorían! (Eingöngu um stelpur)
Ef þú villist á Dalvík eða týnist í mannhafinu á
Fiskideginum mikla er bráðupplagt að hrópa:
■ Hey, veit snarlega hvar ég er!
■ Það eru fjandi fáir mættir! Örugglega á ég
eftir að finna bílinn aftur!
Mikilvægt er auk þess að muna að reyna að
koma eftirfarandi orðum eins mikið inn í
setningar og hægt er:
■ Daufa
■ Slaka
■ Ófríða
■ Litl
■ Daufaslaka
■ Geðslega
NOKKRIR PUNKTAR FYRIR GESTINN Á FISKIDAGINN MIKLA
BJÖRK HÓLM
ÞORSTEINSDÓTTIR
Jói risi. Hey,
var smár!
Daufaslaka!
Hey, er ekki
Friðrik Ómar verri!
Tsh, Matti Matt.
Ófríði söngvarinn!
HJÁLMAR
HJÁLMARSSON