Fréttatíminn - 10.06.2011, Qupperneq 26

H
vers vegna virðist Íslendingum
fyrirmunað að ræða samskipti
sín við aðrar þjóðir út frá raun-
sæju mati á þjóðarhagsmunum?
Hvers vegna virðist það vera
flestum íslenskum stjórnmálamönnum ofviða
að skiptast á skoðunum um ágreiningsmál í
milliríkjasamskiptum af sæmilegri rósemi og
yfirvegun? Hvers vegna þurfa þeir alltaf að
lenda úti í (hádegis)móum gagnkvæmra ásak-
ana um landsölu og landráð? Eru einhverjar
skynsamlegar skýringar á svo óskynsamlegri
hegðun?
Í þessari bók, „Sjálfstæð þjóð – trylltur skríll
og landráðalýður“, reynir höfundurinn, dr.
Eiríkur Bergmann, stjórnmálafræðingur og
dósent við Háskólann á Bifröst, að beita að-
ferðafræði og greiningartækni fræðigreinar
sinnar til að leita svara við þessum spurning-
um. Hver eru svörin? Þau eru eitthvað á þá leið
að við séum föst í arfleifð sjálfstæðisbarátt-
unnar gegn Dönum sem átti þó að vera lokið
í seinasta lagi árið 1944, fyrir meira en hálfri
öld. Kannski væri nær lagi að segja, eins og
Guðmundur Andri benti á um árið, að við séum
enn að rífast um uppkastið frá árinu 1908. Og
komumst bara ekki upp úr þeim skotgröfum.
Orðræðan einkennist af þjóðrembu, sem er of-
læti og nærist á vanmetakennd. Eðlislæg þras-
girni (um aukaatriði til að forðast kjarna máls)
verður síðan að þráhyggju.
Geta geðsjúkdómafræðin skýrt málin?
Með hliðsjón af reynslunni fæ ég ekki séð að rök-
vísi hagfræðinnar eða kennisetningar stjórn-
málafræðinnar fái hér nokkru um þokað. Þá
vaknar sú spurning hvort sálfræðin – eða nán-
ar tiltekið geðsjúkdómafræðin – kunni ráð til
að skýra málið. Er nokkur von til þess að fræði
Freuds og Jungs kunni einhver læknisráð við
þessari áráttu? Ég bara spyr, af því að ástandið
er sjúklegt. Það er undirstrikað í sjálfum titli
bókarinnar: Trylltur skríll eða landráðalýður?
Þetta eru þau orð sem ritstjórar dagblaða völdu
löndum sínum í tilefni af inngöngu Íslands í
NATO, árið 1949. Og ekki voru þingmennirn-
ir barnanna bestir. Landráðabrigslin gengu
á víxl og málshöfðunartilefni í hverri (mara-
þon)ræðu. Þessi umræða átti víst að snúast
um framtíðarstefnu þjóðarinnar í öryggis- og
varnarmálum í upphafi kalda stríðsins.
Og ekki hefur ástandið skánað. Sagan end-
urtekur sig sí og æ. Varnarsamningurinn við
Bandaríkin 1951 olli sams konar flogum. Inn-
gangan í EFTA árið 1970 – sem snerist um
að koma í veg fyrir að landið yrði útilokað frá
helstu mörkuðum sínum utan tollmúra Evr-
ópuríkja – átti að heita endalok íslensks sjálf-
stæðis. Minna mátti ekki gagn gera.
EES-samningurinn, sem var á dagskrá á
árunum 1989-93 og tryggði þjóðinni í fyrsta
sinn fríverslun með fisk eins og aðrar afurðir
á evrópska efnahagssvæðinu (fyrir utan að
stækka heimamarkað Íslendinga úr 300 þús-
und í 300 milljónir manna undir samræmdum
samkeppnisskilyrðum), hét bæði landráða- og
landsölusamningur, hvorki meira né minna.
Hinir dagfarsprúðustu menn sáu skrattann í
hverju horni. Þýskir auðkýfingar áttu að kaupa
laxveiðiárnar og óðul feðranna. Fátækir Portú-
galar áttu að flykkjast til landsins og undir-
bjóða laun verkafólks. Spænski flotinn átti að
leggja undir sig Íslandsmið. Fullveldi og sjálf-
stæði yrði framselt til Brüssel. Og
Jón Sigurðsson forseti var sagður
snúa sér við í gröfinni eina ferðina
enn – af hverju vissi ég aldrei. Mað-
urinn eyddi ævinni í að losa Ísland úr
fjötrum dönsku einokunarverslunar-
innar og boðaði viðskiptafrelsi sem
lyftistöng þjóðarinnar upp úr örbirgð
til efnalegs sjálfstæðis.
Íslandsmet í heilaspuna
Ef ég man rétt stóðu umræðurnar
um EES-samninginn á Alþingi leng-
ur en nokkurt annað mál í þingsög-
unni – þar með talin kristnitakan
árið þúsund – eftir því sem best er
vitað. Þingmenn stóðu bókstaflega
á öndinni og voru óðamála af vand-
lætingu og svikabrigslum daginn út
og daginn inn. Undir þessu þurfti ég
að sitja hljóður til að æra ekki óstöð-
uga og lengja þar með síbyljuna enn frekar.
Ég man að ég birgði mig upp af góðum bók-
menntum til að lesa á meðan þingmenn létu
móðan mása – allt í nafni sjálfstæðisbaráttunn-
ar (gegn hverjum vissi ég aldrei). Allt var þetta
meira eða minna veruleikafirrt. Heilaspuni í
bland við hræðsluáróður sem ekkert mark var
á takandi eins og reynslan átti eftir að sanna
afdráttarlaust.
Af öllum þeim grýlusögum sem þingmenn
fóru með í þessum umræðum – og þar voru
ýmsir liðtækir – setti Páll Pétursson frá Höllu-
stöðum Íslandsmet í heilaspuna þegar hann
sagði í þingræðu: „Ef við undirgengjumst
það (EES-samninginn), mundum við að sjálf-
sögðu strax glata tungu okkar, menningu og
sjálfstæði – á mjög skömmum tíma.“ Eftir
kosningar 1995 settist þessi sami Páll í stól
félagsmálaráðherra. Þar með fékk hann það
hlutverk, sem pósturinn Páll, að leggja fyrir
Alþingi endalausan straum lagafrumvarpa á
málasviði sínu, sem hann fékk í pósti frá Brüs-
sel. Það fór alveg fram hjá mér að hann hefði
„strax“ glatað tungu sinni. Vonandi er þessi
ágæti hagyrðingur sæmilega málhress enn í
dag – þrátt fyrir EES.
Það virðist ekki breyta neinu þótt allar
þessar dómadagsspár um endalok sjálfstæðis
vegna EES-samningsins hafi reynst vera inni-
stæðulaus ómagaorð eða ófyrirleitinn hræðslu-
áróður. Það er eins og menn hafi ekkert lært
af þessu. Það kom heldur betur í ljós hálfum
öðrum áratug seinna, eftir að Alþingi sam-
þykkti 16. júlí 2009 að stíga skrefið til fulls og
sækja um aðild að Evrópusambandinu. Í stað
þess að snúast um raunsætt mat á brýnustu
þjóðarhagsmunum – efnahagslegum stöðug-
leika, traustum gjaldmiðli, lækkun vaxta, af-
námi verðtryggingar og sköpun starfa í nýjum
útflutningsgreinum til að útrýma atvinnuleysi
– er umræðan rétt einu sinni sokkin í sömu
hjólförin.
Hvað eu vinstrigræn að gera í þessum
félagsskap?
Spænski úthafsflotinn (það sem eftir er af
honum) er aftur á leiðinni á Íslandsmið. Ís-
lenskur landbúnaður – sem er að vísu sokkinn
í skuldir og ófær um að tryggja stórum hluta
bændastéttarinnar mannsæmandi lífskjör –
verður lagður í rúst. Ef við gengjum í Evrópu-
sambandið, gætum við ekki fellt gengið eftir
pöntun tuttugu útgerðarfyrirtækja. Þar með
væri fullveldi sérhagsmunanna fyrir bí til að
láta almenning borga skuldir atvinnuveganna,
þegar atvinnurekendur hafa keyrt reksturinn í
þrot, eða vanhæfir stjórnmálamenn hafa klúðr-
að hagstjórninni eina ferðina enn. Er eftirsjá
að þessu?
Þetta er aðallega málflutningur sjálfstæðis-
framsóknarflokksins. En vinstrigræn bæta
við að þau vilji ekki að Ísland verði meðlimur
í þessu „samsæri kapítalista um að arðræna
fólkið í þriðja heiminum“ eins og Svandís Svav-
arsdóttir umhverfisráðherra orðar það. Þrjú
Norðurlanda eru að vísu innan dyra í Evrópu-
sambandinu með hæstu framlög til þróunar-
hjálpar í heiminum, margfalt hærri sem hlut-
fall þjóðartekna en við Íslendingar þykjumst
hafa efni á. Það breytir engu þótt sjálfur for-
maður vinstrigrænna sitji á stóli fjármálaráð-
herra. Evrópusambandið er reyndar ábyrgt
fyrir meira en helmingi allrar þróunarhjálpar
heimsins við fátækar þjóðir.
Og svo er það minnimáttarkennd-
in í bland við oflætið. Við erum svo
fá og smá að við yrðum áhrifalaus í
samstarfi þjóðanna. Hvers vegna?
Það er ævinlega hlustað á þá sem
hafa eitthvað fram að færa. Hins
vegar erum við svo sérstök að við
eigum ekki einu sinni samleið með
öðrum Norðurlandaþjóðum „af því
að við stöndum þeim langtum fram-
ar“ eins og forkólfar Viðskiptaráðs
komust að orði í framtíðarskýrslu
sinni um Ísland, draumaland frjáls-
hyggjunnar. Mér er spurn: Hvað eru
vinstrigræn að gera í þessum félags-
skap?
Og svo er það þetta með yfir-
burðaþjóðina (man nokkur eftir
þessu: „Deutschland, Deutschland
über alles, über alles in der Welt“?).
Höfundur bókarinnar hefur unnið þarft verk
með því að forða ódauðlegum ræðum forseta
Íslands um þetta eftirlætishugðarefni hans
frá því að falla í gleymsku og dá. Hafi forset-
inn verið forsöngvari útrásarinnar, myndaði
Viðskiptaráð og ímyndarsmiðir forsætisráðu-
neytisins bakraddirnar. Þetta var fyrir hrun.
Eftir hrun sneri upp önnur hlið á sama pen-
ingi, nefnilega vanmetakenndin. Allt í einu
var yfirburðaþjóðin orðin saklaust fórnarlamb
óvinaþjóða sem veittu okkur fyrirsát og héldu
okkur í umsátri til að koma okkur á kné, öðr-
um til viðvörunar. Þarna tóku þeir fóstbræður,
Davíð Oddsson og Styrmir Gunnarsson, við
forsöngvarahlutverkinu af forsetanum. Kór-
inn, undir þeirra stjórn, flytur öll hugsanleg til-
brigði við meginstefið um að ófarir
okkar séu öðrum að kenna.
Yfirburðafólk forsetans ...
Dramb er falli næst. Um það segir
Eiríkur: „Ólafur Ragnar Grímsson
var líkast til sá fyrirmanna á Íslandi,
sem gekk hvað lengst í að lýsa hin-
um merkilegu eiginleikum íslensku
kaupsýslumannanna, svo úr varð
kenning um einhvers konar úrvals-
lið, sem myndi nánast óhjákvæmi-
lega leggja heiminn að fótum sér“
(bls. 226). Á áratugnum fyrir hrun
flutti forsetinn ótal ræður um eðlis-
læga yfirburði þessara ofurmenna
– íslensku útrásarvíkinganna. Hann
hafði á reiðum höndum sögulegar
og jafnvel erfðafræðilegar skýring-
ar á yfirburðum þessara snillinga.
Aðdáunin leynir sér hvergi. Nefnum
nokkur dæmi (sjá bls. 229-231):
Vinnusemin var arfur frá bænd-
um og sjósóknurum, þegar ekki
var spurt um tímafjölda, þegar lífs-
björgin var í húfi; slíkir menn spyrja
um árangur, en ekki ferli ákvarð-
ana; þeir þora, þegar aðrir hika; þeir
láta ekki flækjur skrifræðisbákna
flækjast fyrir sér; orðheldni þeirra
er dyggð hins fámenna samfélags;
hinn íslenski athafnastíll tekur mið
af skipstjóranum í brúnni, sem deil-
ir örlögum og áhættu með áhöfn-
inni (sic!); landnámið og tími vík-
inganna færði okkur fyrirmyndir;
boðskapur Eddukvæðanna og
Hávamála – „orðstír deyr aldregi,
hveim er sér góðan getur“ var þeim
leiðarljós (sic!); „sköpunargáfa
skáldsins“ var þeim innblástur. –
Þetta er fyrrverandi formaður Al-
þýðubandalagsins að mæra nokkra
fjárglæframenn sem vegna van-
hæfni og óheiðarleika keyrðu fjár-
málakerfi þjóðarinnar í þrot á sex árum. Er
þetta í lagi?
Yfirburðafólk af því tagi sem forsetinn
mærði er auðvitað hafið yfir gagnrýni þótt
vissulega veki það öfund minni manna. Í
skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis kemur
fram að gagnrýni erlendra sérfræðinga á ís-
lenska efnahagsundrið hafi yfirleitt verið rakin
til „vanþekkingar, óvildar og öfundar“. Vegna
gagnrýni Danske Bank (sem reyndist á rök-
um reist) spurði Valgerður Sverrisdóttir sjálfa
sig upphátt „hvort sjálfsmynd Dana hafi eitt-
hvað rispast, eftir að Íslendingar fóru að fjár-
festa í stórum stíl í Danmörku“. Svavari Gests-
syni, þáverandi sendiherra í Kaupmannahöfn,
rann blóðið til skyldunnar að bera til baka spá
þeirra (Danske Bank) um fjármálakreppu og
erfiðan samdrátt í íslensku efnahagslífi, sem
hann sagði vera „úr lausu lofti gripið“. Þegar
breska blaðið Sunday Times varaði fólk við að
leggja peninga inn á netreikninga Landsbank-
ans og Kaupþings sagði Ólöf Nordal – nú vara-
formaður Sjálfstæðisflokksins – það til marks
um róg. Og Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir,
þáverandi varaformaður Sjálfstæðisflokksins
og menntamálaráðherra, bætti um betur og
spurði með þjósti í embættisnafni: „Ég spyr
líka sem menntamálaráðherra, hvort þessi
maður þurfi ekki á endurmenntun að halda.“
– Hverjir þurfa á endurmenntun að halda?
... og vanmetakennd fórnarlambsins
Hin hliðin á öllu þessu oflæti er vanmetakennd-
in sem brýst út í sjálfsmynd hins saklausa
fórnarlambs. Umsáturskenningin birtist með
einna skýrustum hætti, að sögn Eiríks, „í bók-
inni Umsátrið eftir Styrmi Gunnarsson, fyrr-
verandi ritstjóra Morgunblaðsins og áhrifa-
mann í Sjálfstæðisflokknum”. Styrmir sér, að
sögn Eiríks, óvini í hverju horni: Í þeim hópi
er að finna ekki bara Breta og Hollendinga,
heldur gervallt Evrópusambandið (hugsan-
lega að frátöldum Þjóðverjum) og allar Norður-
landaþjóðirnar, fyrir utan Færeyinga. Rauði
þráðurinn í bók Styrmis er sá að Íslendingar
séu fórnarlömb erlendra aðila sem hafi haft
samantekin ráð um að kúga okkur til hlýðni.
Seðlabankastjórar Bandaríkjanna, Bretlands,
Hollands, Evrópu, Lúxemborgar og Norður-
landanna – sér í lagi sænski seðlabankastjór-
inn – item breska fjármálaeftirlitið, eru nefndir
til vitnis um þetta (bls. 240).
Það virðist ekki hvarfla að Styrmi að van-
traust þessara aðila á íslenskum stjórnvöldum,
ráðherrum, seðlabankastjórum
og embættismönnum hafi ein-
faldlega átt sér eðlilegar skýr-
ingar, að fenginni reynslu af van-
hæfni þeirra og ábyrgðarleysi. En
með því að leggja höfuðáherslu á
hlutskipti fórnarlambsins leggur
Styrmir sitt lóð á þá vogarskál að
Íslendingar horfist ekki í augu við
eigin afglöp og geti þar með ekki
lært af mistökum sínum. Og þeir
sem ekki læra af mistökum sínum
eru dæmdir til að endurtaka þau.
Ættjarðarást er fögur kennd en
þjóðremba er baneitruð. Sjálfstæði
er eftirsóknarvert en belgingur
um eigið ágæti er aumkunarvert.
Goðsagnir um ágæti forfeðranna
geta komið að góðu haldi til að
sameina þjóð í sjálfstæðisbaráttu
gegn nýlenduherrum. En afneitun
á eigin mistökum og sú árátta að
skella ævinlega skuldinni á aðra,
kemur ekki einasta í veg fyrir að
við lærum af reynslunni; það bitn-
ar verst á okkur sjálfum með því
að króa okkur af í sjálfsvorkunn
fórnarlambsins, sem tönnlast
stöðugt á því að ógæfa þess sé
öðrum að kenna. Þar með lokum
við okkur inni í þráhyggjunni og
þrasinu í stað þess að gera upp við
fortíðina til þess að geta tekist á
við framtíðina.
Þörf sjálfshjálparbók
Þegar þar að kemur að samn-
inganefnd Íslands snýr heim með
aðildarsamning við Evrópusam-
bandið í farteskinu, sem lagður
verður fyrir þjóðina í þjóðar-
atkvæðagreiðslu, reynir á hvort
forystumenn þjóðarinnar eru
þess umkomnir að kynna málið
fyrir kjósendum á grundvelli stað-
reynda; hvort þeir búa yfir þeirri rósemi hug-
ans sem þarf til að leggja yfirvegað mat á kosti
og galla samningsins – allt út frá raunveru-
legum hagsmunum þjóðarinnar en ekki bara
háværra sérhagsmunahópa. Þá reynir á hvort
stjórnmálastéttin, fjölmiðlar og álitsgjafar hafa
lært eitthvað af því sem helst ber að varast af
umræðuhefð Íslendinga hingað til.
Getum við – hvort heldur við erum með eða
móti – rætt málið út frá staðreyndum? Getum
við lagt raunsætt mat á þjóðarhagsmuni – en
ekki bara sérhagsmuni einstakra hópa? Getum
við tekist á um hagsmuni og ólíkt gildismat
án þess að grafa okkur aftur niður í skotgraf-
ir fyrri tíðar? Án þess að brigsla hver öðrum
um landráð og landsölu; án þess að væna hver
annan um óþjóðhollustu eða að ganga erinda
erlendra kúgunarafla? Þá reynir á hvort við
getum rætt málið málefnalega án þess að gera
andstæðingum upp hinar verstu hvatir. Getum
við hjólað í boltann án þess að hjóla í manninn,
eins og það heitir á fótboltamáli?
Þessi bók Eiríks Bergmann um hina sjálf-
stæðu þjóð – trylltan skríl og landráðalýð – er
afar þarft framlag til þess að hjálpa okkur að
ná áttum. Iðni Eiríks og þolinmæði við að rekja
málflutning fyrri tíðar í samskiptum okkar við
aðrar þjóðir – um NATO, varnarsamninginn
við Bandaríkin, EFTA, EES, Schengen, ESB,
Icesave og AGS (IMF) – er hreint út sagt aðdá-
unarverð. En hún er líka þörf og hjálpleg fyrir
þá umræðu sem fram undan er. Þetta getur
verið eins konar sjálfshjálparbók fyrir þjóð sem
þarf að læra að tala saman upp á nýtt að siðaðra
manna hætti. Það er ekki lítið mál.
Salobrena, 3. júní 2011
Jón Baldvin Hannibalsson
Af öllum þeim
grýlusögum
sem þingmenn
fóru með í
þessum um-
ræðum – og
þar voru ýmsir
liðtækir – setti
Páll Pétursson
frá Höllustöð-
um Íslandsmet
í heilaspuna
þegar hann
sagði í þing-
ræðu: „Ef við
undirgengjumst
það (EES-samn-
inginn), mundum
við að sjálfsögðu
strax glata tungu
okkar, menningu
og sjálfstæði – á
mjög skömmum
tíma.“
Um þjóðrembu, þráhyggju og þrasgirni

Sjálfstæð þjóð
– Trylltur skríll
og landráða-
lýður
Eiríkur Bergmann
364 bls.
Veröld 2011
Jón Baldvin Hannibalsson hefur tekið saman þessa umsögn í tilefni af nýrri
bók Eiríks Bergmann um okkar sjálfstæðu þjóð – eða með öðrum orðum hinn
tryllta skríl og landráðalýð eins og við stimplum hvert annað yfir skotgrafirnar.
26 bókadómur Helgin 10.-12. júní 2011