Dagblaðið Vísir - DV - 04.05.2007, Blaðsíða 40

föstudagur 4. maí 200740 Ættfræði DV
ættfræði
U m s j ó n : K j a r t a n G u n n a r K j a r t a n s s o n
N e t f a n g k g k @ s i m n e t . i s
Reykjavík fyrr og nú:
Klukka,bylting,
Húsið sem nánast gjöreyðilagð-
ist í eldsvoðanum á síðasta vetrar-
dag, Austurstræti 22, er með elstu og
sögufrægustu húsum Reykjavíkur.
Það var reist 1801, og er því eitt ör-
fárra húsa í Reykjavík sem eru eldri
en tvö hundruð ára. Það er elsta hús-
ið sem stendur við Austurstræti og
raunar fyrsta húsið sem reist var við
þá götu, en þegar húsið var reist voru
aðeins tvær húsagötur í Reykjavík,
Aðalstræti og Hafnarstræti.
Einn æðsti embættismaður lands-
ins lét reisa þetta hús, Ísleifur Einars-
son, dómari við Landsyfirréttinn, og
fékk fyrir vikið 250 ríkisdala verð-
laun úr Konungssjóði. Hann þótti
gegn embættismaður þótt hans sé
ekki síður getið í seinni tíð af öðrum
ástæðum: Hann keypti klukku.
Klukkan
Klukka þessi er vönduð stand-
klukka, smíðuð af þekktum skosk-
um klukkusmið, James Cowan Edin-
burgh sem lést 1749. Hún hefur því
verið að minnsta kosti um sextugt
þegar hún kom hingað til lands. Ís-
leifur fékk klukkuna á ensku kaup-
fari á stríðsárum Napóleóns keisara,
ef ekki í miðri stjórnarbyltingu Jör-
undar hundadagakonungs. Á þeim
árum hertóku Englendingar dönsk
kaupskip en sigldu sjálfir hingað til
lands og seldu hér ýmsan varning á
hagstæðum kjörum fyrir landann.
Ísleifur hefur því kært sig kollóttan
um utanríkispólitík og valdarán þeg-
ar hann festi kaup á klukkunni.
Sagnfræðingur verður
sýslumaður
Ísleifur flutti að Brekku á Álfta-
nesi 1805 þar sem klukkan var mik-
ið stofustáss. Að Ísleifi gengnum fékk
dóttir hans klukkuna, Jórunn, fyrri
kona Páls Melsted sagnfræðings,
þess er skrifaði Veraldarsöguna. Þau
bjuggu að Brekku til 1844 er bærinn
brann. Þá fluttu þau til Reykjavíkur.
Nokkrum árum síðar var sagnfræð-
ingurinn gerður að sýslumanni úti á
landi. Þótti þá einsýnt að svaðilfarir
um þeirra tíma vegleysur voru fyrir
neðan virðingu slíkrar klukku. Jór-
unn gaf því frænku sinni klukkuna,
Þórdísi Eyjólfsdóttur sem var dóttur-
dóttir Guðnýjar Einarsdóttur, systur
Ísleifs.
Járnsmiður verður læknir
Þórdís var gift Skafta Skaftasyni í
Skaftabæ, en sá bær stóð við sunnan-
vert Bankastræti, milli Ingólfsstrætis
og Skólavörðustígs. Skafti var járn-
smiður að mennt en læknir að starfa.
Hann þótti einstaklega nærgætinn
og laginn við sjúklinga, starfrækti
spítala á heimili sínu og fékk fyrir
vikið opinberan titil: „aðstoðarmað-
ur landlæknis“.
Þegar Þórdís lést, 1864, kom til
skjalanna enn ein frænkan, Guðrún
Klængsdóttir, frá Kirkjuferju í Ölfusi,
sonardóttir Guðnýjar Einarsdóttur
og þær Þórdís því systkinabörn.
Útvegsbóndi verður
félagsmálafulltrúi
Guðrún var ráðskona og yfirhjúkr-
unarkona í kotinu hjá Skafta þar til
hann lést 1870. Þá flutti hún til unnusta
síns, Magnúsar Einarssonar útvegs- og
garðyrkjubónda í Melkoti, og hafði
með sér nokkra eftirlegusjúklinga úr
Skaftabæ og klukkuna góðu. Melkot
stóð á bak við Ráðherrabústaðinn, efst
uppi við Suðurgötu. Þar var rekin ein-
hvers konar félagsmálamiðstöð þeirra
tíma og kotið ætíð opið fyrir lítilmagna
og aðra þurfalinga sem ekki áttu í önn-
ur hús að venda.
Systir Guðrúnar var Guðný
Klængsdóttir sem bjó á Kirkjuferju.
Maður hennar drukknaði 1884 en auk
þess missti hún börn sín öll nema eina
dóttur, Sigríði. Þær mæðgur brugðu
því búi, fluttu til Reykjavíkur og fengu
inni í Melkoti. Sigríður óx þar úr grasi
en giftist síðan Guðjóni Helgasyni
vegaverkstjóra. Þau keyptu bæ og lóð
við Laugaveg, hófu þar búskap, höfðu
Guðnýju hjá sér, og þar fæddist sonur
þeirra, Halldór, árið 1902.
Guðjón og Sigríður hófu síðan bú-
skap á Laxnesi í Mosfellsdal 1905, og
tíu árum síðar kom Magnús í Melkoti
til þeirra og átti þar sín síðustu æviár.
Hann hafði klukku meðferðis.
Sigríður gaf svo syni sínum klukk-
una, Halldóri Laxness, árið 1940, er
hann flutti að Vesturgötu 28. Aftur fór
klukkan í Mosfellsdalinn er Halldór
flutti að Gljúfrasteini, og þar er klukk-
an nú, líklega sögufrægasti gripurinn í
Húsi skáldsins.
Klukkuskáldið
Við þetta er því einu að bæta að
þessi ættarklukka hefur haft umtals-
verð áhrif á skrif skáldsins. Fyrstu op-
inberu skrif Halldórs í Morgunblað-
ið eru einmitt um þessa klukku og
birtust í blaðinu 1915 er Halldór var
þrettán ára. Hann hefur sjálfur gert
grein fyrir sögu klukkunnar á sinn
óborganlega hátt í Sjömeistarasög-
unni, og loks má geta þess að saga
klukkunnar og ýmissa þeirra sem
hana handléku, hefur klárlega verið
helsti hvatinn að einhverri skemmti-
legustu skáldsögu Halldórs, Brekku-
kotsannál. Þar fær klukkan sinn sess
og þó nafninu Melkoti sé að vísu
breytt í Brekkukot, vísar það til Ísleifs
og Brekku á Álftanesi.
Byltingin...
En aftur að Austurstræti 22. Ísleif-
ur seldi húsið Trampe greifa, hinum
eldri, árið 1805. Hann var þá æðsti
embættismaður landsins, stiftamt-
maður. Við það hækkaði húsið í tign,
varð stiftamtmannsbústaður og var
endurbætt á ýmsan hátt, að utan sem
innan.
Næst ber að geta þess að hús-
ið spilaði stóra rullu í einu íslensku
stjórnarbyltingunni og eina valdarán-
inu sem framið hefur verið hér á landi.
Þann 25 júní 1809, marseraði danski
ævintýramaðurinn Jørgen Jørgensen
að húsi stiftamtmanns, ásamt flokki
enskra skipverja, handtók þar Trampe
greifa og færði hann í varðhald um
borð í enskt skip en settist sjálfur að í
húsinu. Daginn eftir birti Jörundur 11
greina yfirlýsingu sem hefst á setning-
unni: ,,Allur danskur myndugleiki er
upphafinn á Íslandi.’’
Jörundur lofaði ýmsum róttækum
stjórnarumbótum, svo sem stofnun
fulltrúarþings sem færi með löggjaf-
ar- og dómsmál, almennum kosn-
ingarétti sem ekki yrði bundinn við
eignir eða aðrar mannvirðingar (sem
var ótrúleg róttækni á þeim tíma) sér-
stökum þjóðfána, uppgjöf skulda við
Danakonung og kaupmenn, versl-
unarfrelsi, verðlækkun á innflutum
nauðsynjavörum, skattlækkun og
framförum í skóla- og heilbrigðismál-
um.
Hann bauð embættismönnum
að halda stöðum sínum og reyndi að
vingast við þá, kom sér upp lífvarða-
sveit sem einkum var mönnuð flæk-
ingjum og tugthúslimum og lét hlaða
virki fyrir neðan Arnarhólinn, Batt-
eríið, og flytja þangað fallstykki frá
Skanskinum á Bessastöðum.
...brotin á bak aftur
Íslenskir embættismenn trúðu
því að hér væri um að ræða alvöru
byltingu að undirlagi Englendinga
sem voru allsráðandi um siglingar til
landsins. En um miðjan ágúst kom
til Reykjavíkur enskt herskip. Skip-
herra þess Alexander Jones var ekki
skemmt yfir framtaki Jörundar, taldi
hann hafa rofið verslunarsamninga
Breta og Dana og framið lögleysu
(sem byltingar alltaf eru ef þær mis-
takast). Með samningum við íslenska
höfðingja, Magnús og Stefán Step-
hensen, þann 22. ágúst, vék hann
Jörundi frá völdum, ógilti stjórnará-
kvarðanir hans og kom á fyrri skipan.
Þeir bræður, Magnús og Stefán tóku
við yfirstjórn landins eftir að Tramp
greifi, sem var nóg boðið, hafði neit-
að því. Hundadagastjórn Jörundar
var lokið.
Þessi alþýðuhetja hélt síðan til
Englands þar sem hann var fang-
elsaður en síðan dæmdur í útlegð til
Ástralíu þar sem hann lést 1841.
Dómhús, ráðhús og háskóli
Næsti stiftamtmaður, Casten-
skjold, bjó einnig í húsinu í Austur-
stræti. Moltke greifi varð svo stift-
amtmaður 1819 en hann flutti
stiftamtmannsíbúðina í tukthús-
ið sem nú er Stjórnarráðið. Ári síðar
flutti Landsyfirréttur í húsið í Aust-
urstrætinu. Var dómstofa réttarins í
vesturenda hússsins en í austurend-
anum var bæjarþingsstofa. Húsið var
því um langt árabil dómhús og ráðhús
Reykjavíkur, eða til 1871, er Hegning-
arhúsið við Skólavörðustíg var tek-
ið í notkun sem dómhús, ráðhús og
hegningarhús.
Frá 1871 var svo Prestaskólinn í
húsinu með kennslustofur á neðri
hæðinni en íbúð umsjónarmannsins
á efri hæðinni. Prestaskólinn varð svo
að deild í Háskóla Íslands þegar hann
var stofnaður 1911 í Alþingishúsinu.
Verslun Haraldar Árnasonar
Árið 1915 keypti Haraldur Árna-
son húsið Austurstræti 22. Hann
breytti húsinu töluvert, setti stóra
búðarglugga á framhliðina og lengdi
neðri hæðina. Þarna starfrækti hann
svo frægustu og glæsilegustu vefn-
aðarvöruverslun landsins um langt
árabil. Þá opnaði Guðlaugur Berg-
mann eina af verslunum Karnabæjar
í húsinu 1973.
Á síðustu árum hefur Austurstræti
22 verið skemmtistaður og varð þá
hætt við að ýmsum þætti nú Snorra-
búð stekkur. Þess ber þó að geta að
áður hefur verið stiginn dans í þessu
veraldarvana húsi. Um miðja 19. öld-
ina bjó í húsinu danskur maður, H.
Hendrichsen, sem var lögregluþjónn
bæjarins. Honum þótti daufleg vist-
in í Reykjavík og tók því uppá því að
halda svokölluð píuböll í dómsaln-
um þar sem hann sjálfur spilaði fyrir
dansi á flautu og yfirleitt vel við skál.
Þetta athæfi hans var talin meginá-
stæða þess að hann var látinn hætta
störfum 1855.
Svona hafa gömul hús frá ýmsu
að segja ef við leggjum við hlustir.
Ættfræði DV
Kjartan gunnar Kjartansson rekur ættir þjóðþekktra íslendinga
sem hafa verið í fréttum í vikunni, rifjar upp fréttnæma viðburði
liðinna ára og minnist horfinna merkra íslendinga. Lesendur
geta sent inn tilkynningar um stórafmæli á netfangið kgk�
dv.is
búð og hús
Gamla Reykjavík Hér sést grindin af húsinu að austurstræti 22 en það var byggt árið 1801.
Austurstræti 22 sennilega 17. júní 1954, 10 ára afmæli Lýðveldis íslands. Haraldarbúð, austurstræti 22 og inngangur að Nýja Bíó.