Sagnir - 01.04.1988, Page 11

öld náði yfir Norður-ísafjarðarsýslu
og að auki einn hrepp úr Vestur-ísa-
fjarðarsýslu. A 19. öldinni var mann-
líf þar í fáu frábrugðið því sem gerð-
ist við sjávarsíðuna hér á landi. Þó
má ætla að ýmis einkenni tímabils-
ins hafi komið skýrar fram þar en
víða annarsstaðar. Á síðustu þrjátíu
árum aldarinnar fjölgaði fólki á
þessu svæði um nær 90% á meðan
landsmönnum fjölgaði um rúm 20%
og gerir sá munur verslunarsvæði
Isafjarðar m.a. forvitnilegt.
Saga byggðarinnar nyrst á Vest-
fjörðum er saga sjósóknar í hérað-
inu. Öldum saman hafa íbúar þessa
landshluta sótt mest af lífsbjörg
sinni til sjávarins enda hafa fiski-
miðin úti fyrir ströndinni alltaf verið
helsta auðlindin þar vestra. Á 19.
öldinni urðu til í héraðinu mikils-
verð nýmæli í sjósókninni. Hún
varð þá að sjálfstæðri atvinnugrein
sem framleiddi fyrir markað. Að
baki bjó stöðugt vaxandi eftirspurn
eftir matvælum í Evrópu.
Fyrir verslunarsvæði ísafjarðar
hafði saltfiskmarkaðurinn í Suður-
Evrópu mesta þýðingu, líkt og ann-
ars staðar þar sem fiskveiðar voru
aðalatvinna manna. Framleiðsla fyr-
ir Evrópumarkaðinn varð með
hverju ári gildari þáttur í lífsbarátt-
unni og mótaði í aðalatriðum alla
nýbreytni í sjávarútveginum. Frá
þessum sjónarhóli er efni greinar-
innar skoðað. Hér verður sagt frá
hvernig löngun Evrópumanna í salt-
fisk breytti samfélagi Djúpbænda.
Gamall arfur
Allar nýjungar í viðskiptum íslend-
inga við útlönd á 19. öldinni urðu til
innan svokallaðrar selstöðuverslun-
ar sem átti sér rætur langt aftur í
aldir. Heitið er dregið af því ein-
kenni að hér á landi voru flestar
verslanir reknar sem útibú eða sel
frá aðalverslun sem oftast var í
Kaupmannahöfn. í bókmenntum
okkar er að finna sæg lýsinga á sel-
stöðuversluninni og þeirri skömm
sem landsmenn höfðu á henni. Hér
er eitt dæmi:
Hún átti þar svo að segja öll verð-
mæti, sem fólkinu voru nauðsyn-
leg til framdráttar lífinu. Hún átti
vörurnar, skipin, bátana, útveginn
og áhöld öll, húsin og mikinn
hluta landsins sem þau stóðu á,
og allt valdið yfir fólkinu og gjörð-
um þess. Það voru aðeins mold-
arkofarnir sem fólkið átti.2
Þetta er dæmigerður vitnisburður
um viðhorf landsmanna til selstöðu-
verslunarinnar en skrautlegar lýs-
ingar á viðskiptunum við verslanirn-
ar eru samt ekki sérlega vel fallnar
til að glöggva sig á eðli þessa versl-
unarmáta. Strangt tekið var sel-
stöðuverslunin ekki annað en stirð-
legt afbrigði af heildsöluviðskiptum.
Selstöðuverslunin fékk einkenni
sín af skipulagi inn- og útflutnings-
verslunar, en ekki af eignarhaldi, bú-
setu kaupmanna eða ólíkum rekstr-
arformum. Bróðurpartur útflutnings-
verslunar á síðustu öld flokkast
undir selstöðuverslun og gildir þá
einu hvort verslunin var í eigu
danskra eða íslenskra manna eða
taldist vera félagsverslun.
Einu undantekningarnar frá
þessu voru flökkuverslanir lausa-
kaupmanna og þær smáverslanir
sem reynt var að reka án fastra við-
skiptasambanda erlendis. Umtals-
verðar breytingar á þessu fyrirkomu-
lagi urðu ekki fyrr en með stofnun
íslandsbanka árið 1904 og síma-
sambandinu við útlönd árið 1906.
Eftir það hófust eiginleg heildsölu-
viðskipti hér á landi.
í þessari merkingu á selstöðu-
verslunin aðeins við um heildsöl-
una en ekki viðskipti íbúa landsins
við verslanirnar. Fram á 9. tug 19.
aldar voru vöruskipti í kauptíðum
allsráðandi í viðskiptum lands-
manna. Verslun í kauptíðum var
tímabundin markaður sem bændur
mættu til hveu sumar með það af
framleiðslu sinni sem þeir gátu selt
og buðu hana kaupmönnum í skipt-
um fyrir innflutta vöru.
Sjálfsagt er að gera greinarmun á
þessum þáttum viðskiptanna — sel-
stöðu- og kauptíðaversluninni —
enda þróuðust þeir á ólíka vegu
þegar leið á öldina. Kauptíðaversl-
unin var ekki óhjákvæmilegur fylgi-
fiskur selstöðuverslunarinnar. Kaup-
tíðaverslunin var bundin í lög til
loka einokunartímabilsins, en hélst
við lýði í fulla öld eftir að verslunin
var gefin frjáls. Það var langt liðið á
19. öldina þegar viðskipti, sem ein-
Kaupmannahöfn uar lengi helsti áfangastaðurinn á leið íslenskra afurða til neylenda.
Myndin er frá Nýhöfninni I Kaupmannahöfn.
SAGNIR 7