Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 26

íhaldssemi: Böl eða blessun?
Færeyjar:
Kræklingur var
bannvara
Þegar fiskveiðar Færeyinga eru
skoðaðar sést að þær hafa ekki allt-
af skipt svo miklu máli, fyrir Færey-
inga, og þær gera nú. Á 18. öld voru
fiskafurðir ekki eins mikilvæg út-
flutningsvara og þær urðu um miðja
19. öldina. Þegar litið er á tölur,
þessu til staðfestingar, kemur í Ijós
að útflutningshlutdeild fiskafurða
var: 1712-21 5,2%, 1767-76 1,25%,
1792-1802 5,8% og 1841-50 19,3%.6
Það hefur verið viðtekin venja að
kenna einokunarversluninni um
þessa litlu hlutdeild fisks í útflutn-
ingi Færeyinga. Þessi skoðun kemur
berlega í ljós hjá Erlendi Paturssyni,
en hann segir:
Við afnám erlendu einokunar-
verslunarinnar um miðja 19. öld
var færeyska samfélagið leyst úr
aldagömlum fjötrum. Nýtt tímabil
í sögu landsins og fólksins tók
við. Verslunarfrelsið ruddi braut-
ina fyrir og var undirstaða þeirra
framfara sem þá hófust og hafa
staðið fram á okkar tíma.7
Þessi söguskoðun hefur einnig
verið ríkjandi hvað varðar einokun-
ina á íslandi og var algeng í kennslu-
bókum til skamms tíma. Það hefur
þó verið tilhneiging til þess hjá sum-
um að leita orsaka víðar og Anton
Degn heldur því fram í riti sínu;
Oversigt over Fiskeriet og Monopol-
handelen paa Fœroerne, að aðrar
orsakir kunni að hafa skipt fullt eins
miklu máli og einokunin.8 Hér á eft-
ir er það ætlunin að líta nánar á rit
Degns og þær orsakir sem hann tel-
ur að hafi kreppt að fiskveiðum og
verkun á einokunartímabilinu í Fær-
eyjum. Það getur verið athyglisvert
að athuga hvort þær orsakir sem
Degn telur að hafi hindrað vöxt fisk-
veiða, ásamt einokuninni, geti átt
við hér á íslandi á samsvarandi
tímabili.
í Færeyjum voru verulegar höml-
ur lagðar á giftingar hjúa, þ.e.a.s.
krafist var ákveðinnar eignar svo
tryggt væri að hjón hefðu til hnífs og
skeiðar. Þessi lög voru sett 1777.!) Á
íslandi hélst giftingarhlutfall óvenju
lágt fyrir 1900, vegna jarðnæðisleys-
is og þess valds sem bændur og
landeigendur höfðu.10 Það líkist að
nokkru leyti íslenskum háttum við
fiskveiðar, að í Færeyjum var það
skylda manna að leggja til vinnuafl
á stærri báta.11 Þessar skipsróðrar-
kvaðir voru þekktar á íslandi, en þó
tók að draga út þeim á 18. öld.12
Vistarbandið varð til þess að halda
stöðugleika í samfélaginu, það
skapaði bændum kost á ódýru og
stöðugu vinnuafli sem tilbúið var að
vinna fyrir þá að ullarvinnu og sjó-
róðrum. Því voru allar breytingar á
samfélagsmunstrinu nær ómögu-
legar. Tökum sem dæmi krækling-
inn — hann var bannaður, þó svo
að hann sé mjög góður til beitu. Er-
lendur Patursson segir frá ferð
þriggja Færeyinga sem fóru til
Suðureyja og kynntust þarlendri
fiskveiði og vinnsluháttum. Um við-
brögðin heima fyrir segir Erlendur,
að langur tími hafi liðið þar til at-
vinnulífið hafi vaknað af þeim dvala
og þeirri kyrrstöðu sem það var í.l:i
Það er því Ijóst að það var ekki
nóg að kynnast nýjum háttum, það
varð að koma til hægfara þróun, og/
eða það ástand varð að skapast sem
neyddi fólk til þess að taka upp
breytta hætti. Hér að framan hef ég
aðeins getið andstöðu við að beita
kræklingi, en þegar fyrst voru gerðar
tilraunir til þess að nota línu við
fiskveiðar í Færeyjum, um miðja 19.
öldina, kom fram enn kröftugri
andstaða:
Það veiddist mjög vel á línuna. En
hafi andstaðan gegn lóðaveiði og
nýju agni verið mikil, þá varð hún
enn meiri þegar línan kom til
sögunnar. Lóðaveiðimennirnir
sögðu að línan eyðilegði veiðar á
lóðin. Þeir héldu því jafnvel fram
að hún eyddi fiskinum og kölluðu
línuna skaðræðisgrip.14
Við þekkjum svona viðbrögð,
gagnvart nýjum veiðiskap, einnig úr
íslenskri sögu og því er freistandi
að álykta sem svo, að þetta hafi ver
ið frekar regla en undantekning,
hvað varðar breytingar í gamalgrón-
um bændasamfélögum.
Hér að framan hef ég aðeins reynt
að sýna fram á það, að ófullkomin
veiðitækni hafi getað stafað af
hræðslu við breytingar. Um þátt
áhættuhræðslunnar á þróun ís-
lenska samfélagsins fjallar Gísli
Gunnarsson í doktorsritgerð sinni.15
Það er ekki við því að búast að sam-
félög þar sem lífið einkenndist af
stöðugri glímu við hungurvofuna,
færu að taka áhættu. Þetta gat verið
spurning um líf eða dauða og ef
hægt var að framfleyta sér og sínum
með aldagömlum aðferðum, var ekki
Fœreyingar hafa uarðveitt menningu sina á mörgum suiðum, sbr. þjóðbúninga og dansa.
22 SAGNIR