Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 28

Ihaldssemi: Böl eða blessun?
inlegt íslandi og Færeyjum, að fisk-
veiðar skiptu ekki höfuðmáli fyrir
lífsafkomu þjóðanna. En í N-Noregi
og á Nýfundnalandi voru fiskveiðar
aðalatvinnugreinin og það sem
mestu máli skipti fyrir lífsafkomu
íbúa þessara landa.
Bændastéttin réð kyrrstöðu sam-
félaganna í Færeyjum og íslandi, en
kaupmennirnir á Nýfundnalandi og
N-Noregi. Það var lífsspursmál fyrir
íbúa Nýfundnalands og N-Noregs ef
fiskveiðar brugðust, auk þess sem
þeir voru háðari verðsveiflum er-
lendis. Verðsveiflna gætti einnig á
íslandi og í Færeyjum, en það er lík-
legt að þær hafi ekki bitnað eins
hart á þeim og á íbúum hinna land-
anna. Skorturinn á menningarlegri
uppbyggingu Nýfundnalands varð
þess valdandi, ásamt arðráni er-
lendra kaupmanna, að Nýfundna-
land hefur átt við vanþróun að
stríða allt fram á okkar daga. ísland
og Færeyjar voru gamalgróin
bændasamfélög með eigin menn-
ingu sem stóð föstum fótum og það
á reyndar líka við um N-Noreg, að
vissu marki. Samt virðist menning
samfélaganna á íslandi og í Færeyj-
um ekki hafa orðið fyrir tjóni af
vondum verslunarháttum einokun-
arinnar, þótt þeir hafi vafalaust vald-
ið þessum samfélögum umtalsverðu
efnahagslegu tjóni. Það ber að hafa
í huga að ísland og Færeyjar stóðu
betur að vígi sökum þess að bænd-
ur sáu til þess, að nóg væri af ódýru
vinnuafli, auk þess sem íslenskar
Tilvísanir
1 Sider, Gerald M.: „The ties that bind:
Culture and agriculture, property
and propriety in the Newfoundland
village fishery". Social History 5.
London 1980, 3.
2 Sider, Gerald M, 6.
3 Brox, Ottar: Newfoundland Fisher-
men in the Age of Industry, (New-
foundland Social and Economic Stu-
dies No. 9), Nýfundnaland 1972, 3;
Sider, Gerald M., 18-19.
4 Brox, Ottar, 2.
5 Brox, Ottar, 3.
6 Degn, Anton: Oersigt ouer Fiskeriet
og Monopolhandelen paa Fœroerne
1709-1856. Torsh. 1929, 1.
7 Paturson, ErJendur: Fiskiueiöi-Fiski
verkunaraðferðir á fiski sköpuðu
dýrari vöru en t.d. í N-Noregi. Land-
búnaðurinn á íslandi útvegaði gnótt
vinnuafls til fiskverkunar sem starf-
að gat við seinvirka (og verðmætari)
fiskvinnslu að vetrarlagi.22
í N-Noregi var reynt að koma því
svo fyrir að fiskimennirnir yrðu
kaupmönnum háðir, líkt og á Ný-
fundnalandi. Það var ekki hægt að
kreppa eins að bændasamfélögun-
um í Færeyjum og á íslandi, fyrr en
búðseta var fyrir hendi og til varð al-
þýðustétt sem treysti alfarið á hafið.
Þetta hafði þau áhrif að á íslandi og
í Færeyjum héldust menningarleg
einkenni bændasamfélaganna.
Eitt áttu þó öll þessi samfélög
sammerkt, en það var hin ríkjandi
andstaða við breytingar, eða öllu
heldur hræðslan við röskun lifnað-
arhátta sem tíðkast höfðu frá alda
öðli. Eitt er sammerkt íslandi og N-
Noregi; þar gengu hungursneyðir
yfir og virðist samfélögunum hafa
verið jafnhætt við þeim, hvort sem
þau byggðu aðallega á landbúnaði
eða fiskveiðum. Þegar litið er á sögu
þessara landa stendur eftir, að ann-
arsvegar voru Færeyjar og ísland,
með sterka bændastétt og litlar fisk-
veiðar. í þessum samfélögum ríkja
sterkar hefðir menningar- og tækni-
legrar íhaldssemi sem leiddu til
vanþróunar og framfaraleysis. Hins-
vegar voru samfélögin á Nýfundna-
landi og í N-Noregi, sem urðu ver-
stöðvar undir sterkum áhrifum
kaupmanna. í þessum samfélögum
menn 1850-1939. Torsh, án útgáfu
árs, 3.
8 Degn, Anton, 1-2.
9 Degn, Anton, 3.
10 Gísli Gunnarsson: Upp er hoðið ísa
land. Einokunaruerslun og íslenskt
samfélag 1602-1787. Rv. 1987, 22.
11 Degn, Anton, 6-9; Paturson, Erlend-
ur, 15-16.
12 Ólafur Stefánsson: „Um jafnvægi
bjargraeðisveganna á íslandi". Rit
Lærdómslistafélagsins 7. Kh. 1787,
154-160.
13 Paturson, Erlendur, 13-15.
14 Paturson, Erlendur, 19.
15 Gísli Gunnarsson: Upp er boðið Isa-
land, 250-255.
er landbúnaður lítill og fiskveiðarn-
ar undirstaða lífsins. Og ef litið er á
Nýfundnaland eitt sér, ríkti þar
menningarleg upplausn sem háð
hefur þróun landsins allt fram á
okkar daga.
Það er líklegt að ef ekki hefði ver-
ið spornað við fiskveiðum, búðsetu
og vetursetu erlendra kaupmanna á
íslandi, að þá hefði ísland einnig
breyst í verstöðvasamfélag og orðið
fyrir verulegum erlendum áhrifum,
tapað menningu sinni og tungu.
Þess í stað varð þróunin sú að er-
lendir „athafnamenn" tóku sér ekki
bólfestu á íslandi fyrr en upp var
risin sterk þjóðerniskennd sem var
þess megnug að sporna gegn erlend-
um áhrifum á tungu og menningu.
Einokunarverslunin varð til að
halda aftur af slíkri þróun og því ís-
lendingum til góðs hvað varðar við-
hald íslenskrar menningar. Það
verður þó að líta á að þetta kostaði
fórnir fyrir þá íslendinga sem lifðu
hörmungartíma 17. og 18. aldar. Því
hafa síðari kynslóðir getað státað af
merkri menningu og tungu, auk
þess sem landið hefur verið þess
megnugt að byggja upp sterkt at-
vinnulíf. Þetta hefur ekki tekist hjá
hinu gamla verstöðvasamfélagi Ný-
fundnalandi, sem þoldi kúgun er-
lendra kaupmanna allt frá upphafi.
Það verður því ekki annað séð en
einokunarverslunin hafi, ásamt ís-
lenska bændaíhaldinu, átt megin-
þátt í að viðhalda og hlúa að hinni
íslensku menningu.
16 Kiil, Alf: „Nordlandshandelen i det
17. árhundre", Bilag til Haalöyg-
rninne 1935. Sverkmo 1935, 4-6.
17 Gísli Gunnarsson: Upp er boðið ísa-
land, 55.
18 Gísli Gunnarsson: „Þættir úr verslun
arsögu íslands og Norður-Noregs fyr-
ir 1800". Saga, tímarit Sögufélagsins
23. Rv. 1985, 216-217.
19 Kiil, Alf, 32-33.
20 Kiil Alf, 28-29.
21 Gísli Gunnarsson: „Þættir úr verslun-
arsögu...", 216-18.
22 Gísli Gunnarsson: „Þættir úrverslun-
arsögu...1', 213.
24 SAGNIR