Sagnir - 01.04.1988, Page 27

íhaldssemi: Böl eða blessun?
ástæða til þess að taka upp nýjung-
ar sem ef til vill gátu leitt til verri lífs-
afkomu.
Það er ekki ætlunin að halda því
fram, að einokunin hafi gert nokkuð
til þess að örva framfarir. En ég er á
þeirri skoðun að of mikið sé gert úr
þætti hennar í stöðnuninni. Það
verður að hafa það í huga að kyrr-
staða var eðlilegt ástand í gömlu
bændasamfélögunum. Breytingar
gátu kallað á óþarfa áhættu og rask-
að stöðugleika í samfélaginu. Það
þjónaði hvorki hagsmunun færey-
skra né íslenskra bænda að fisk-
veiðar ykjust á 17., 18. og fram á 19.
öld, þar sem þeir gátu tryggt lífs-
framfæri sitt með landbúnaði. Það
er þvi ekki hægt að bera alla sök á
hægum framförum á einokunina þó
svo að hún hafi vafalaust ekki ýtt
undir hugarfarsbreytingu né örvað
framfarir.
N-Noregur:
Lifað af sjónum
Allt frá því á 13. öld skiptu fiskveið-
ar verulegu máli hjá íbúum N-
Noregs. Fiskurinn var eina verslun-
arvaran og jafnframt aðal lifibrauð-
>ð. Það gat verið mjög óheppilegt
því að verð var ekki stöðugt. Þegar
verðbólga tók að herja á Evrópu, í
kjölfar innstreymis góðmálma frá
nýja heiminum á 16. öld, olli það
meiri verðhækkunum á kornvöru en
fiskverði. Þetta varð þess valdandi
að það þrengdist í búi hjá fiski-
mönnurn í N-Noregi þar sem verð á
mnfluttri matvöru varð hlutfallslega
hærra en á helstu útflutningsvör-
unni.Ui
Meðal þess sem hafði áhrif á verð
á fiskafurðum var aukið framboð,
asamt breyttum neysluvenjum vegna
s>ðaskiptanna, þ.e.a.s. fólk hætti að
neyta fisks á föstunni. Auk þess má
nefna Giffins-þverstæðuna sem fel-
Ur > sér, að ef undirstöðufæðan (t.d.
korn) hækkar í verði umfram kaup-
mátt þá hefur neytandinn ekki leng-
Ur efni á að kaupa mat sem er dýrari
(í þessu tilfelli fisk). Þannig leiddi
hækkað verð á korni til aukinnar
neyslu á því, meðan fiskneysla
ðróst saman á 16. öld.17
hað er Ijóst að Norðlendingar
Lítið mátti út af bregða til þess að íiskimenn-
irnir í N-Noregi fceru á vonarvöi
voru mjög háðir því að stöðugleiki
héldist og fiskmarkaðurinn væri
opinn. Það er því ekki undarlegt þótt
sorfið hafi að á 17. öld þegar hall-
æri tók einnig að herja á íbúa N-
Noregs. Það er Ijóst að í N-Noregi
gætti líka erlendra áhrifa á lífskjör
fólksins. Fiskimennirnir í N-Noregi
þurftu, eins og starfsbræður þeirra á
Nýfundnalandi, að treysta á fiskinn
og að kaupmenn sæu þeim fyrir
öðrum nauðsynjum. íslendingar
voru betur settir að því leyti að þeir
fengu mikið af sinni næringu úr
landbúnaðinum og þurftu því meira
en aflabrest eina vertíð til þess að
fólk dræpist unnvörpum úr hungri.
Að auki hafði bændastéttin á íslandi
séð til þess að fiskveiðar væru aðeins
aukabúgrein en ekki aðalatvinna.
Kaupmennirnir í N-Noregi voru á
kaupsvæðum Björgvinjar og Þránd-
heims og íbúarnir þurftu að versla
við kaupmenn þaðan. Þó var ekki
um einokun að ræða en kaupmenn-
irnir gerðu hvað þeir gátu til að gera
fiskimennina háða sér með því að
lána þeim vörur út á óveiddan fisk.ls
Fiskverslunin skipti Björgvinjar-
kaupmenn miklu máli og kaup-
mennirnir og umboðsmenn þeirra
höfðu verðákvarðanir í hendi sér
með mati á vörunum.19 Þetta hafði
að sjálfsögðu í för með sér að kaup-
menn arðrændu fiskimennina. Arð-
urinn fór svo mestur úr landi og eftir
sátu fiskimennirnir og rétt tórðu, ef
ekki gekk yfir harðæri eða aflabrest-
ur. Það hafði verið til einhvers konar
kaupmiðstöð í Vágana í N-Noregi
og á 17. öld voru einnig uppi hug-
myndir um að endurreisa nokkurs
konar verslunarstað í N-Noregi, sem
lyti Björgvin og hægt væri að versla
með fisk í skiptum fyrir aðrar
vörur.20 Þetta hefði getað hjálpað til
við að halda einhverju af verðmæti
fiskafurðanna í N-Noregi og bætt
lífsskilyrðin þar.
Þrátt fyrir óöryggi bjuggu fiski-
mennirnir við meira frelsi en íslend-
ingar þekktu. Þeim var heimilt að
lifa eingöngu af sjónum, en slíkt
mátti varla á íslandi fyrir bændum.
Það var því möguleiki fyrir efnalítið
fólk að vera sjálfstætt, að því marki
sem skuldir við einstaka kaupmenn
leyfðu.
Mikilvægi fiskveiðanna nyrst í
Noregi leiddi einnig til þess að út-
gerð þilskipa hófst þar fyrr en á ís-
landi og tækniþróun í fiskveiðum
var örari en hér þekktist. Þrátt fyrir
þetta var fólkið háð versiuninni og
gat því brugðið til beggja vona um
Kyrrstaða í ýmsum
myndum
Þegar saga fiskveiðiþjóðanna í Fær-
eyjum, Nýfundnalandi, N-Noregi og
íslandi er skoðuð, kemur í ljós að
ýmislegt í þróun fiskveiða þeirra er
þeim sameiginlegt. Það var sameig-
afkomuna ef aflinn brást.21
Það er því ljóst að með því að ein-
skorða sig við fiskinn var afkoman
hæpnari en t.d. á íslandi, þar sem
hinn rótgróni landbúnaður var til
staðar og sá fólki fyrir þeirri nær-
ingu sem nauðsynlega þurfti. En
fiskveiðin var eins konar aukageta
sem hjálpaði til þegar fiskur gekk á
grunnslóð og var veiðanlegur með
þeim frumstæðu aðferðum sem ís-
lendingar höfðu tileinkað sér gegn-
um tíðina.
SAGNIR 23