Sagnir - 01.04.1988, Side 33

Þorlákur A. Jónsson
Bændaverslun um
miðja 19. öld
Hvaða máli skipti verslun ís-
lenska bændur um miðja
síðustu öld? Stunduðu þeir
sjálfsþurftarbúskap eða byggðist af-
koma þeirra á vöruskiptum við
kaupmenn? Var einhver munur á
þessu eftir því hvort bændurnir
byggðu kot eða höfuðból?
Svara við þessum spurningum var
leitað í viðskiptamannabókum Jac-
°bsensverslunar á Skagaströnd árin
'^47 til 1855.' Þar eru viðskipti ein-
stakra bænda við verslunina á hverju
ar' ítarlega skráð; hver skeppa af
korni og livert pund af kaffi sem
bændurnir keyptu og hvert pund af
u" sem þeir lögðu inn.
Ekki kom til álita að athuga við-
skipti allra bændanna á tímabilinu.
"únaðarskýrslur eru til fyrir Húna-
vatnssýslu árin 1847-1855 og gefa
þær upplýsingar um bústærð ein-
stakra bænda.2 Var því hægt að
velja bændur eftir efnahag og fá
þannig „þverskurð“ af samfélaginu.
Fyrir valinu urðu tveir fátækir bænd-
ur sem bjuggu á hjáleigum á Skaga-
strönd, þeir Guðmundur Eiríksson í
Kollugerði og Gísli Magnússon í
Kurfi. Einnig þrír bændur, sem voru
nálægt því að teljast meðalbændur
miðað við sýsluna alla, þeir Krákur
Jónsson í Steinárgerði, Guðmundur
Guðmundsson á Móbergi og Ben-
óní Jósepsson á Beinakeldu. Einn
ríkur bóndi var atluigaður, Guð-
mundur Arnljótsson á Guðlaugs-
stöðum í austanverðri sýslunni. All-
ir stunduðu bændurnir hefðbund-
inn landbúnað með kúm, sauðfé og
hrossum. Gísli í Kurfi átti þó árabát
um tíma en ekki er að sjá að hinir
bændurnir hafi stundað sjóinn.
Skuldugir smábændur
Eyrst var skuldastaða bændanna
gagnvart versluninni athuguð. í ljós
kom að skuldaverslun var almenn.
Fátæku bændurnir tveir skulduðu
að meðaltali 66 og 88% af meðal-
innleggi á árunum 1847-1855. Sams-
konar tölur fyrir millibændurna eru
frá 21 og upp í 38%, en ríkasti bónd-
inn skuldaði aðeins 4% af meðal-
innlegginu þegar hann var á annað
borð í skuld. Skuldir bændanna
breyttust lítið frá einu ári til annars
og vöruskiptin gengu sinn vana-
gang.:i
SAGNIR 29