Nýtt Helgafell - 01.05.1958, Blaðsíða 50

44
HELGAFELL
á 12. hundrað blaðsíður. Það er í tveimur
bindum, og fjallar hið fyrra um skriðuföllin,
en hið síðara um snjóflóðin. í hvoru bindi
um sig er fyrst nokkur almennur fróðleikur
um þessi náttúrufyrirbæri. Síðan koma lýs-
ingar skaðvænlegra ofanfalla í öðrum löndum,
og má telja það allmikla rausn að láta æsi-
legar frásagnir af landhruni í Noregi og snjó-
flóðum í Olpunum lengja þetta fræðirit um
ofanföll á íslandi. En meginhluti ritsins er
annáll um skriðuföll og snjóflóð hérlendis.
Heimildir um ofanföll frá fyrri öldum Is-
lands byggðar eru að vonum ærið slitróttar.
Nokkur breyting verður, þegar annálar síð-
ari alda taka við, en fyllst er vitneskjan um
þessa atburði frá 19. og 20. öld, þegar bæði
koma til fjölskrúðugri rithcimildir og munn-
mæli lifandi manna.
Heimildir þær, sem Ólafur Jónsson hefur
dregið saman til bókar sinnar, eru þrenns
konar að uppruna. Mest er sótt í ritaðar
heimildir. Hafa þar um fvrri aldir orðið drýgst-
ir annálar Bókmenntafélagsins og jarðabók
Árna Magnússonar og Páls Vídalíns. Frá síð-
ustu tveimur öldunum er ýmsa vitneskju að
sækja í kirkjubækur og manntöl. Loks bætast
við frásagnir blaða og margvíslegir, skráðir
söguþættir, prentaðir og óprentaðir, sem fjalla
um snjóflóð og skriðuföll. Þegar þar er kom-
ið sögu, er loks orðið úr miklu að moða.
Höfundur notar þessar heimildir á þá lund,
að hann birtir orðréttar glefsur eða jafnvel
samfellda langa kafla, en endursegir annað.
Þegar hcimildir eru fleiri en ein. velur hann
og hafnar eftir hyggju sinni. Það sem þannig
er dregið fram, hefur nokkurt gildi til fróð-
lciks og dægradvalar. En hætt cr við að sagn-
fræðingum þyki ckki mikill fengur að þessari
heimildaprentun. ÖIl þau rit, sem Ólafur Jóns-
son hefur notað, eru aðgengileg þeim sem
fræðast vilja um þetta efni, ef sleppt er því
litla sem sótt er í handritasöfn í Reykjavík.
Hefði þá verið hampaminna að prenta skrá
um þær heimildir sem geta um snjóflóð og
skriðuföll. Slík skrá hefði getað rúmazt í litilli
tímaritsgrein, en hún hefði verið fræðimönn-
um jafn nytsamleg og endursögn Ólafs Jóns-
tonar, eða harla ónákvæm endurprentun á
köflum úr eldri ritum.
í annan stað hefur Ólafur stuðzt við munn-
lcgar frásagnir samtíðarmanna sinna. Um þær
farast honum svo orð í forspjalli bókarinnar:
„Mín reynsla er sú, að þessi heimild sé næsta
ótrygg, nema helzt ef næst beint í þá, sem við
atburðina voru riðnir, og jafnvel þá eru tíma-
skekkjur ekki ótíðar. Ég hef því að jafnaði
látið ritaðar heimildir ráða, ef þeirra var
kostur og þær greindu frá atburðunum, þegar
þeir gerðust. Þó hef ég notað talsvert frásagnir
einstakra manna, bæði til uppfyllingar og um
atburði, þegar ritaðra frásagna var ekki völ
eða þær voru mjög ófullkomnar. Iíafa margir
látið mér í té ágætar og sjálfsagt öruggar
frásagnir.“
Það er gott að vita, að Ólafur Jónsson hef-
ur valið heimildarmenn sína að hætti hins
fyrsta íslenzka sagnaritara. Vonandi hefur ])á
gagnrýni hans einnig enzt honum til að koma
frásögn þeirra á blaðið miður brenglaðri en
því sem tekið er upp úr rituðum heimildum.
En hitt hefur Ólafi varla verið ljóst, að fræð-
unum er einmitt mestur fengur að því sem
hann hefur eftir sagnamönnum sínum. Og
það sem til þeirra er sótt mun öllu framar
veita riti hans varanlegt gildi. Annálarnir og
Jarðabókin eru víða til, en með hverjum
sögufróðum karli og kerlingu hverfur í gröf-
iua fróðleikur sem aldrei verður síðan grafinn
upp.
í þriðja lagi hefur höfundur sjálfur heim-
sótt fjölmarga staði, þar sem skriður og snjó-
flóð hafa fallið. Þar sem ástæða virðist til,
lýsir hann staðháttum mjög nákvæmlega. Eg
er lítt kunnur þcim stöðum sem þarna er lýst,
enda fáfróður í náttúrufræðum, og skal því
engan dóm leggja á trúleik þessara staðalýs-
inga. En skýringar Ólafs og athugasemdir
um staðháttu virðast einkar skynsamlegar.
Loks má telja það, að í ritinu er fjöldi
ljósmynda og uppdrátta, og er það mestmegn-
is handaverk höfundar sjálfs. Myndirnar eru
í senn ein prýði þcssarar fögru bókar og
merk heimild um staðháttu. Góð mynd af
sögustaðnum sýnir lesanda atburðinn á ann-
an og að sumu leyti raunverulegri liátt en
nokkur frásögn eða landslýsing getur gert.
Að lyktum þessa stutta máls vil ég minn-
ast í fáum orðum á hinn ytra búning bók-
arinnar. Heyrt hcf ég Reykvíkinga halda því
fram, að nokkur kotungsbragur væri á bóka-
gerð á Akureyri. Mun þó vart hafa verið af
miklu að láta fvrir sunnan heiði. En hvað