Morgunblaðið - 13.11.2012, Side 38

38 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 13. NÓVEMBER 2012
BÆKUR
Helgi Vífill Júlíusson
helgivifill@mbl.is
Þ
að er mikið fagnaðarefni að bókin
Atlas Shrugged eða Undirstaðan
eftir Ayn Rand sé komin út í ís-
lenskri þýðingu. Í skáldsögunni
varpar hún ljósi á heimspeki sína,
mikilvægi einstaklingsfrelsisins og rökhugs-
unar, á skemmtilegan og skilmerkilegan hátt.
En bókin er löng – 1.146 blaðsíður takk fyrir –
og kostar þekkingarleitin því töluverða vinnu.
Lesturinn er hins vegar hverrar mínútu virði,
eða því sem næst. Í henni má öðlast góðan
skilning á lífssýninni sem Rand talaði fyrir.
Þetta er jú skáldsaga og höfundinum tekst að
koma henni í áhugaverðan búning. Það var þó
ekki skáldsagan sem slík sem dró mig áfram
við lesturinn, þótt vissulega hafi ég verið for-
vitinn um afdrif vina minna í bókinni, heldur
naut ég þess fyrst og fremst að lesa hvernig
hún rökstyður lífspeki sína. Í bókinni eru fjöl-
mörg samtöl og nokkrar stórkostlegar ræður
sem er gaman að lesa og hugsa um.
Gunnlaugur Jónsson, höfundur heim-
spekiritsins Ábyrgðarkverið (það er smátt í
sniðum og auðlesið, mæli með því við alla),
benti á í erindi um Ayn Rand um helgina, að
einstaklingssinnar eigi ekki að tileinka sér lífs-
speki hennar umhugsunarlaust, heldur íhuga
hitt og þetta sem hún hefur fram að færa og
taka eigin afstöðu um hvert atriði. Ein-
staklingssinnar eigi ekki að hafa einhvern
æðsta prest sem ráða eigi skoðunum manna.
Hefur haft áhrif á marga
Bókin kom út árið 1957 og hefur notið mik-
illa vinsælda, enda selst í átta milljónum ein-
taka, þrátt fyrir dræmar viðtökur gagnrýn-
enda þegar hún kom út. Ásgeir Jóhannesson,
sem fer fyrir nýstofnuðu félagi um Rand, sagði
í erindi þegar útgáfunni var fagnað fyrir
skömmu, að bókin hefði haft áhrif á fjölmarga:
Samkvæmt könnun frá 1991 sem gerð var fyrir
bókasafn bandaríska þingsins og þarlendan
bókaklúbb, Book of the Month Club, sem taldi
fimm þúsund lesendur, hafi
Atlas Shrugged hafnað í öðru
sæti yfir þær bækur sem
mest áhrif höfðu á þá – á eftir
Biblíunni. Það er raunar
nokkuð áhugaverð röðun, því
Rand var trúlaus og taldi trú
hættulega rökhugsun. En
hún kallaði heimspeki sína
hluthyggju og lagði einmitt
ríka áherslu á rökhugsun.
Hjartað – með allar sínar tilfinningar – á ekki
að ráða för okkar í lífinu heldur skynsemin.
En Atlas Shrugged er ekki allra. Rand var
og er umdeild, enda brjálaður kapítalisti – í
allra bestu merkingu þeirrar fullyrðingar.
Þetta er jú Morgunblaðið. Það er ekki erfitt að
ímynda sér að fjölmargir andstæðingar henn-
ar hugsi með brosi á vör til þessara orða Arist-
ótelesar, sem var sá heimspekingur sem hafði
mest áhrif hana: „Þögnin er tign konunnar.“
Já, hún hefði nú betur þagað, kerlingin! er
örugglega tautað hér og hvar.
Bókin er óður til mikilvægis einstaklingsins
í samfélagi manna. Samfélög er drifin áfram af
einstaklingum og því er mikilvægt að leyfa
hverjum og einum að blómstra – í friði. Hver
með sínum hætti. Frjóir einstaklingar sköpuðu
nefnilega mikilvægar tækninýjungar, lista-
verk, fyrirtæki og heimspeki. Þeir eru því
frumforsenda blómlegra samfélaga.
Atlas Shrugged fjallar um það þegar bestu
menn bandarísks samfélags; athafnamenn,
vísindamenn, listamenn og heimspekingar,
taka að hverfa einn af öðrum. Seinna kemur í
ljós að þeir hafa fengið sig fullsadda á miklum
ríkisafskiptum. Rauði þráðurinn í sögunni er
afdrif Bandríkjanna þegar atvinnulífinu hefur
verið slátrað með ríkisafskiptum og öflugasta
fólk landsins er horfið á braut. Og lausnin sem
stjórnmálamenn sjá á vandanum er æ meiri
miðstýring.
Aðalsögupersónan heitir Dagny Taggart.
Hún rekur risastórt járnbrautafyrirtæki sem
afi hennar heitinn, sem hún lítur upp til, stofn-
aði. Hún er eldklár, hugsar ávallt skynsamlega
og er hörð í horn að taka. Ógift er hún bless-
unin og keppast þrír hæfileikaríkir menn um
ást hennar. Þessi ástamál trufla þó ekki les-
endur sem kunna vel að meta hasar eins og í
kvikmyndununum The Expendables.
Kjarninn í heimspeki Rand og í Atlas
Shrugged er það sem kalla má upplýsta sér-
hyggju hvers manns, þ.e. hugsa skuli um eigin
hag og vilja án þess að ganga á sama rétt ann-
arra. Rand þótti mikilvægt að hver hugsi sann-
arlega um eigin hagsmuni og heitir t.d. heim-
spekirit eftir hana, sem undirstrikar þessa
skoðun ágætlega, The Virtue of Selfishness.
Lögð er rík áhersla á að hver maður lifi á
eigin forsendum í Atlas Shrugged en fórni sér
og hamingju sinni ekki fyrir aðra – og því síður
biðji aðra um að fórna sér fyrir sig. Það verður
vitaskuld að haldast í hendur. Rand skýtur
föstum skotum á vinstrisinnaða menntaelítuna
í sögunni, sem henni þykir alls ekki fara eftir
þessum gildum. Óígrunduð hjarðhegðun er
enn fremur eitur í hennar beinum. Auk þess
skín í gegn mikilvægi þess að einhver taki af
skarið og beri ábyrgð á gjörðum sínum.
Á dögunum féllu sex lykilstjórnendur Eim-
skips frá kaupréttasamingum, án umbunar,
vegna þrýstings frá lífeyrissjóðum, sem hefðu
getað aukið mjög við bankainnstæður þeirrar.
Ég held að samkvæmt þessari heimspeki Ayn
Rand hafi þeir breytt rangt, því þeir fórnuðu
eigin hagsmunum fyrir hagsmuni annarra.
Sumum kann að þykja það dyggð, en ekki
Rand.
Sjáfstæð hugsun
Einhver fallegasti boðskapurinn í bókinni er
að Rand hvetur fólk til að hugsa sjálfstætt.
Hugsun er einstaklingsverkefni jafnvel þótt
æskilegt sé að leita fanga víða. Auk þess legg-
ur hún ríka áherslu á að ekki eigi að leyfa til-
finningum að stýra gjörðum okkar og hugs-
unum, heldur brúka skynsamlegar forsendur
og leiða af þeim niðurstöður sem vit er í. Það
eigi ekki að leyfa t.d. tilfinningunni um réttlæti
að ráða því hvað sé réttlátt, heldur þurfi að
íhuga málið gaumgæfilega. Himinn og haf get-
ur verið á milli niðurstaðna eftir því hvor leiðin
er farin en einungis með rökhugsun er hægt að
finna kjarna málsins.
Margir telja sig eflaust oft og tíðum hugsa
sjálfstætt, þegar þeir eru í rauninni einungis
að fylgja tilfinningu um hvað þeim finnst eða
jafnvel ríkjandi skoðun. – Þetta er raunar
þema hjá mörgum heimspekingum. En það
var einmitt gaman að fylgjast með
því hvernig Dagny og aðrir sögu-
persónur bókarinnar röktu for-
sendur viðhorfa sinna.
Það getur verið erfitt að við-
urkenna fyrir sjálfum sér, að mað-
ur hugsi einfaldlega ekki nógu
sjálfstætt. Sé bara að enduróma
viðhorf annarra. Eða átta sig á
því, að maður þurfi að lesa sér bet-
ur til, áður en afstaðan sé tekin.
Maður viti einfaldlega ekki nógu mikið um
málið til að taka upplýsta afstöðu.
Það krefst mikils sjálfstrausts að hugsa
sjálfstætt og lifa fyrir sjálfan sig en ekki aðra.
Eitt sinn sagði móðir mín við mig, þegar á móti
blés: „Stattu með sjálfum þér!“ Þau orð fanga
einmitt vel kjarnann í einstaklingshyggjunni.
Ég hef lengi dáðst að því í einu atriðinu í bók-
inni þegar fín frú vindur sér upp að Dagny í
kokteilboði og segir henni að út frá ákveðinni
háttsemi muni fólk draga ályktanir um að hún
hafi hagað sér óæskilega. En Dagny kærði sig
kollótta, og sagði að þá væru þau einungis að
draga rangar ályktanir. Hér er æskilegt að
nefna þrjá þætti sem Rand þótti mikilvægir í
lífi hvers manns: Styðjast við rök, hafa sjálfs-
traust og hafa tilgang. Þessi þrjú atriði þykir
mér góður tékklisti fyrir lífið.
Í kafla sem á frummálinu ber hið stórkost-
lega nafn The Utopia of Greed er varpað ljósi á
skemmtilegt sjónarhorn. Sagt er að ef einhver
girnist peninga sem hann hefur ekki unnið fyr-
ir, þá sé litið á það sem réttláta ósk, en ef unnið
var fyrir peningunum hörðum höndum, sé það
fordæmt og litið á það sem græðgi. Þetta sjón-
armið stangast hressilega á við ríkjandi við-
horf.
Ég
fagna því
að bókin
sé loksins
fáanleg í
íslenskri
þýðingu. Við erum
svo heppin, að í
fyrra kom út bókin
The Fountainhead á
íslensku, undir nafninu
Uppsprettan og eftir ár kemur
bókin We The Living út á íslensku.
Heimspeki Ayn Rand á sannarlega erindi
við íslenskan samtíma.
Dyggðin að hugsa um eigin hag
 Skáldsagan Atlas Shrugged eftir hinn róttæka hægri sinnaða heimspeking Ayn Rand hefur verið
þýdd á íslensku undir nafninu Undirstaðan  Bókin hefur selst í átta milljónum eintaka
Rauði þráðurinn í heimspeki Ayns Rands er:
Líf, frelsi og eignir. Það á ekki að hlutast til
um þessi réttindi, sagði Douglas Rasm-
ussen, heimspekiprófessor í St. John’s-
háskólanum í New York-ríki, sem flutti erindi
fyrir skömmu um heimspeki og skáldskap
Ayns Rands þegar útgáfunni var fagnað á
fundi RNH, Rannsóknarseturs um nýsköpun
og hagvöxt.
Líf, eins og hver og einn vill haga því, en
ekki eftir því hvað aðrir vilja. Fólk þarf að
taka eigin ákvarðanir, útskýrði
hann. Frelsi til að taka
eigin ákvarðanir en vera ekki þvingaður til
athafna og rétturinn til að eiga eignir og fara
með þær að vild.
Fólk hefur rétt til að haga lífi sínu eftir
eigin höfði, svo lengi sem það virðir rétt ann-
arra. En Rasmussen benti á að það þýddi
ekki að valið hefði endilega verið skyn-
samlegt. Mikilvægt er að hafa í huga að hlut-
verk ríkisins, í huga Rands, er að verja rétt-
indi einstaklinga.
Rasmussen sagði að í huga Rands væri
kapítalískt hagkerfi hvorki siðferðislega rétt
né rangt. Aftur á móti gæti það leyst úr læð-
ingi mesta mögulega auð og hamingju.
Við mennirnir getum hugsað. En það
þarfnast mikillar vinnu. Rasmussen tók sem
dæmi að þegar hann spyrði nemendur sína
sem hefðu verið í skriflegu prófi í tvær
klukkustundir hvort þeir væru þreyttir (samt
sátu þeir nú bara á rassinum og hreyfðu
höndina) svöruðu þeir undantekningarlaust:
Já!
Hann hvatti fólk til að hugsa, það væri
mikilvægt að þjálfa heilann. Þekking væri í
raun aðalfjárfestingarvaran, þ.e. það sem
notað væri til framleiðslu á öðrum vörum.
Hann benti einnig á að það væri ekki hægt
að þvinga fólk svo auðveldlega til að hugsa –
mannshugurinn virkaði ekki vel þegar beint
væri að honum byssu.
Líf, frelsi og eignir
ÞAÐ Á EKKI AÐ HLUTAST TIL UM ÞESSI RÉTTINDI
» Bókin er óðurtil mikilvægis
einstaklingsins í
samfélagi manna.
Þeir drífa þau
áfram.
Baráttukona Heim-
spekingur Ayn Rand
barðist kröftulega
fyrir frelsi ein-
staklingsins eftir að
hafa kynnst komm-
únsima í heimalandi
sínu, Rússlandi.
Douglas
Rasmussen
heimspekiprófessor.
Ayn Rand fæddist árið 1905 í Pétursborg, höfuðborg rússneska keis-
aradæmisins. Foreldrar hennar voru gyðingar og faðir hennar var efn-
aður lyfsali. Árið 1917 féll keisarastjórnin og skömmu síðar náðu
kommúnistar völdum í Rússlandi. Þeir þjóðnýttu einkafyrirtæki lands-
ins, þar á meðal apótek í eigu föður Rand. Árið 1925 flutti hún til
Bandaríkjanna, en þá hafði hún lokið námi í sögu og uppeldisfræði í
Rússlandi. Hún var fyrst handritshöfundur í Hollywood og síðar rithöf-
undur í New York. Fjölmennur aðdáendahópur myndaðist í kringum
hana, þar á meðal Alan Greenspan, fyrrverandi seðlabankastjóri. Hún
skrifaði tvær langar skáldsögur, sem báðar hafa komið út á íslensku:
Atlas Shrugged eða Undirstaðan og The Fountainhead eða Upp-
sprettan. Almenna bókaútgáfan gaf út bækurnar. Rand lést árið 1982.
TVÆR LANGAR BÆKUR EFTIR HANA VERIÐ ÞÝDDAR Á ÍSLENSKU
Flúði frá kommúnisma til Hollywood