Morgunblaðið - 09.11.2013, Qupperneq 33

33
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. NÓVEMBER 2013
Vellíðan í vatni Ólafur Ágúst Gíslason hefur kennt ungbarnasund á Reykjalundi í Mosfellsbæ um árabil. Einu námskeiðinu lauk í gær en það næsta byrjar eftir helgi.
RAX
Á miðvikudagskvöldið í
þessari viku sendi RÚV út ein-
tak af fréttaskýringaþætt-
inum Kastljósi, sem var settur
saman af Helga Seljan og
fjallaði um Íslenska erfða-
greiningu (ÍE) og undirrit-
aðan. Þátturinn var byggður á
brotum úr nýlegu viðtali sem
Helgi tók við mig og gömlum
fréttaskotum úr samhengi og
athugasemdum Helga. Sagan
sem Helgi sagði í þættinum
var annars vegar af svindlara, sem kom til Ís-
lands árið 1996 og plataði íslensku þjóðina upp
úr skónum og af henni stórfé og hins vegar af
líftæknifyrirtæki sem aldrei gerði annað en að
lofa og svíkja. Viðtalsbrotin við mig áttu greini-
lega að gefa það í skyn að ég hefði fengið tæki-
færi til þess að segja mína hlið á málum. Helgi
ákvað hins vegar um hvað var spurt og spurði
eingöngu um það sem miður fór og síðan órök-
studdar aðdróttanir í minn garð og fyrirtæk-
isins.
Það blak sem ég reyndi að bera af mér og
fyrirtækinu var svo gjarnan þurrkað út með at-
hugasemdum Helga eða gömlum fréttaskotum
sem mér var ekki boðið upp á að svara. Vanda-
málið fyrir mig í þessu sambandi er að í svona
viðtölum sem eru tekin upp fyrir fram þá telja
mörkin sem andstæðingurinn skorar eftir að þú
ert farinn af velli. Það er líka svo að sá sem
klippir svona sjónvarpsviðtal ræður næstum
því eins miklu um hvað þú segir eins og þú sjálf-
ur. Og þetta nýtti Helgi sér í þaula til þess að
sagan hljómaði eins og að var stefnt: lélegt fyr-
irtæki og ómerkilegur maður. Það er að vísu
ekki við annan en mig að sakast þegar kemur
að þeirri ákvörðun að fara í viðtalið. Það sem
truflar mig mest við hana er að ég er hræddur
um að hégómagirndin sem er sífellt að bregða
fyrir mig fæti hafi haft þar einhver áhrif og síð-
an hitt að ég veit og vissi að í svona viðtal fer
maður bara í beinni útsendingu.
Í góðri bók sem fjallaði um tvo risa íslenskra
bókmennta segir Halldór Guðmundsson eitt-
hvað á þá leið að Halldór Laxness hafi alltaf
haldið því fram að hann væri að skrifa skáld-
sögur en hafi í raun verið að skrifa sannsögu-
legar ævisögur og Þórbergur hafi haldið því
fram að hann væri að skrifa sannsögulega ævi-
sögu en hafi í raun verið að skrifa skáldsögur. Í
smíð sinni á miðvikudagsþættinum brá Helgi
Seljan sér í hlutverk sagnaþularins sem þykir
vænna um söguna en sannleiksgildi hennar og
eins og Þórbergur vildi hann að menn héldu að
hann væri að leiða þjóðina í sannleikann. Það
sem er stílbragð hjá rithöfundinum eru hins
vegar vafasöm vinnubrögð hjá blaðamanni. Hér
fylgja nokkur dæmi um stílbrögð Helga:
1. Helgi byrjaði á að tala um það hvað Íslend-
ingar hefðu tapað mikið á því að kaupa hluta-
bréf í ÍE og hversu mikið þeir hefðu þjáðst
fyrir það. Þetta var sett fram eins og það að-
greindi ÍE frá öðrum fyrirtækjum sem Ís-
lendingar fjárfestu í. Staðreyndin er
sú að stundum græddu menn á
hlutabréfum í ÍE og stundum töpuðu
þeir á þeim en þegar fyrirtækið fór í
gjaldþrot töpuðu hluthafarnir öllu
sínu. Það sama á við um næstum öll
önnur fyrirtæki á Íslandi sem voru á
markaði á sama tíma. Stundum
græddu menn á því að kaupa hluta-
bréf í þeim og stundum töpuðu þeir
en þegar þessi fyrirtæki fóru í þrot,
sem þau gerðu næstum öll í kringum
hrunið, þá töpuðu hluthafarnir öllu
sínu. Þetta er það samhengi sem
Helgi sleppti. Kannski gerði hann
þetta vegna þess að það þjónaði betur þeim
tilgangi að láta okkur í ÍE líta út eins og
druslur. Kannski gerði hann þetta vegna
þess að hann vissi þetta ekki eða sem blaða-
manni finnst ekki samhengi skipta máli.
2. Annað samhengi sem Helgi sleppti var að
þegar ÍE var endurreist upp úr gjaldþroti
var það gert með erlendri fjárfestingu sem
var sú mesta á Íslandi frá hruni. Önnur fyr-
irtæki sem fóru í þrot á Íslandi á þessum
tíma voru endurreist ýmist með því að ríkið
legði þeim til efnahagsreikning eða skuldir
þeirra væru afskrifaðar. Helgi stóðst hins
vegar ekki freistinguna að segja að fjárfest-
arnir hefðu keypt fyrirtækið út úr gjaldþroti
fyrir upphæð sem kröfuhöfum hefði fundist
lítil. Hér slær hjarta Helga meira í takt við
hjörtu erlendra kröfuhafa sem fengu ekki
sitt heldur en íslenskra vísindamanna, sem
tókst að halda vinnustað sínum opnum.
3. Ein aðdróttunin sem Helgi dvaldi við var sú
að ég kynni að hafa stolið frá upphaflegu
fjárfestunum helmingi andvirðis þeirra
hlutabréfa sem þeir seldu íslensku bönk-
unum árið 1999. Þá kenningu sótti hann í
grein sem Kristján Guy Burgess skrifaði í
DV snemma á síðasta áratug og sat Helgi
með ljósrit af henni í fanginu þegar hann
spurði. Kenningin byggðist meðal annars á
því að helmingur söluandvirðisins fór inn á
fjárvörslureikning í Lúxemborg. En þar sem
fjárfestarnir kvörtuðu ekki hlýtur þessi
kenning einnig að byggjast á því að þeim hafi
líkað það vel að frá þeim væri stolið 45 millj-
ónum dollara. Að loknum viðbrögðum mínum
við þessari aðdróttun, sem voru þau að þetta
væri af og frá, benti Helgi á að ég hefði átt
eignarhaldsfélag sem hefði verið skráð á
sama stað og félagið sem hýsti dollarana 45
milljónir og það væri skringileg tilviljun. Þar
með skildi hann áhorfandann eftir með þá
dylgju að þrátt fyrir orð mín og þögn fjár-
festanna væri nú ekki loku fyrir það skotið að
ég hefði stolið peningunum.
4. Einn skringilegur bútur úr þættinum var
þegar Helgi benti á að ég hefði gagnrýnt
fjársvelti íslenska heilbrigðiskerfisins og lagt
til að gróði íslensku bankanna yrði skatt-
lagður til þess standa straum af kostnaði við
það. Það væri því eðlilegt að spyrja þeirrar
spurningar hvort ekki ætti að láta Íslenska
erfðagreiningu borga fyrir aðgang að þeim
efnivið sem það notar úr heilbrigðiskerfinu
íslenska. Hann væri sameiginleg auðlind
þjóðarinnar. Þetta samrýmist illa þeirri
skoðun sem hann tjáði enn og aftur í þætt-
inum að út úr vinnu okkar með efniviðinn
kæmu engin verðmæti. Síðan bætti hann við
án þess að gefa mér tækifæri til þess að
bregðast við því að fyrirtækið hefði hvort
sem er borgað erlendum samstarfsaðilum
fyrir samstarf. Íslensk erfðagreining hefur
unnið með 150 erlendum háskólum og
sjúkrahúsum og hefur aldrei borgað þeim
fyrir samstarf. Við vorum að vísu fyrir löngu
í samstarfi við sjúkrahús eitt í Boston þar
sem okkar framlag til samvinnu var meðal
annars að standa straum af kostnaði við þró-
un á ákveðnum hugbúnaði og fyrir það borg-
uðum við fé þótt aldrei yrði neitt af hugbún-
aðarsmíðinni.
5. Helgi spilaði nokkra kafla úr gömlum við-
tölum, úr samhengi og án þess að gefa mér
tækifæri til þess að bregðast við þeim, sem
áttu að sýna fram á að fjárhagsáætlanir fyr-
irtækisins hafi aldrei staðist og þar af leið-
andi blekkt og svikið. Til þess að meta það
sem ég sagði í þessum viðtölum er nauðsyn-
legt að vita hvenær þau voru veitt og hvers
vegna og hvað var sagt á undan og eftir þeim
bitum sem hér voru á borð bornir. Það er
samt að öllum líkindum mikilvægast hér að
gera sér grein fyrir því að það sem er bók-
fært sem tap hjá líftæknifyrirtæki eins og Ís-
lenskri erfðagreiningu er fyrst og fremst
kostnaður við þróun hugverka. Það er ekki
verið að selja vörur á lægra verði en kostar
að framleiða þær. Aukið tap í rekstri var alla
jafna aukin fjárfesting í hugverkasmíð (upp-
götvunum). Það var geta okkar til þess að
búa til þessi hugverk sem leiddi til þess að
fyrirtækið var síðar keypt á háu verði.
6. Hann sagði að Íslensk erfðagreining hefði
reynt að setja saman greiningartæki en hefði
mistekist það og gaf mér ekki tækifæri til
þess að bregðast við því. Þetta er rangt. Nú-
verandi eigendur ÍE vildu hins vegar ekki
halda áfram að þróa þau og markaðssetja
vegna þess að greiningartæki eru ekki á
þeirra sviði. Það var hins vegar búið til nýtt
fyrirtæki, NextCODE, til þess að halda
áfram með greiningartæki ÍE. Það fyrirtæki
var fjármagnað af þeim fjárfestum sem áður
áttu ÍE og þekktu gerla til greiningartækj-
anna og hafa á þeim mikla trú.
7. Síðan er það sú skoðun sem Helgi tjáði marg-
sinnis að Íslensk erfðagreining hafi aldrei
skapað nokkuð það sem teljist til áþreif-
anlegra verðmæta. Hann sýndi agnir af
gömlum sjónvarpsfréttum af uppgötvunum
sem Íslensk erfðagreining hefur gert, sem
voru að vísu allar býsna gamlar og sagði síð-
an að það hefðu aldrei orðið úr þeim lyf eða
önnur verðmæti. Þetta staðhæfir hann tíu
mánuðum eftir að fyrirtækið var selt fyrir 52
milljarða króna eingöngu vegna uppgötvana
sem við höfum gert, erum að gera og líkur
eru á því að við munum gera í framtíðinni.
Skoðun Helga er sú að við höfum ekki búið til
neitt það sem metist til fjár. Kaupandi fyr-
irtækisins er ekki sammála honum. Helgi sá
hins vegar ekki ástæðu til þess að minnast á
annað í tengslum við þau viðskipti en að Am-
gen hefðu orðið á þau mistök að segja í árs-
skýrslu sinni að það hefði keypt gagna-
grunna Íslenskrar erfðagreiningar sem er
klárlega rangt af því að Íslensk erfðagrein-
ing hefur aldrei átt gagnagrunna heldur ein-
ungis haft þá í vörslu sinni. Það er líka at-
hyglisvert að upphaflegu fjárfestarnir í
Íslenskri erfðagreiningu fimmtugfölduðu fé
sit á fjárfestingunni.
Í samræmi við þá sögu sem Helgi vildi segja
sá hann enga ástæðu til þess að spyrja spurn-
inga um það hvers vegna ÍE tókst að flytja til
Íslands meira en hundrað milljarða króna í er-
lendum gjaldeyri sem voru notaðir til þess að
byggja upp mannerfðafræði á Íslandi og skapa
mörg þúsund mannár í vinnu fyrir unga vís-
indamenn. Hann sá enga ástæðu til þess að
spyrja hvers vegna okkur hefði tekist að byggja
upp starfsemi á sviði mannerfðafræði sem hef-
ur að flestra mati skilað meiru á síðustu árum
en nokkur önnur stofnun í heiminum; hvers
vegna við leiðum mannerfðafræði í heiminum í
dag. Hann velti því ekki fyrir sér hvers vegna
vísindamaður hjá ÍE var á síðasta ári einn af
þremur til fjórum vísindamönnum í öllum heim-
inum, á öllum sviðum vísinda sem mest var
vitnað í.
Nú lendi ég þrátt fyrir allt í nokkrum vanda
þegar ég velti fyrir mér hvers vegna Helgi
spann upp þessa sögu á miðvikudaginn. Þær
vangaveltur verða að vísu mun auðveldari þeg-
ar haft er í huga að sjónvarp RÚV hefur flutt
um það bil 20 þætti um íslensk vísindi á síðustu
tveimur árum og þar hefur ekki verið minnst
einu orði á þau vísindi ÍE sem New York Times
hefur þó séð ástæðu til þess að segja frá á for-
síðu sinni margfalt oftar en öllu öðru því sem
hefur gerst á Íslandi á sama tíma og þegar
horft er til þess að einn af höfundum Spegilsins
flytur reglulega níðpistla um ÍE. Það er nefni-
lega þannig að RÚV sem stofnun hefur myndað
sér skoðun á ÍE og mér og lítur greinilega á það
sem sitt hlutverk að ganga af okkur dauðum og
grafa okkur utan garðs.
Eina huggun mín í þessu máli er að orð-
glöggur maður og vís sem í lifanda lífi vann hjá
stofnuninni í 25 ár tjáði mér, í gegnum miðil í
þetta skiptið, að skammstöfunin RÚV stæði
fyrir raunalega úrelt vinnubrögð. Hann benti
mér á að á hans tíma hefði stofnunin heitið Rík-
isútvarpið en svo hefði andrúmsloftið í henni
súrnað og við það hefði skammstöfunin RÚV
öðlast sjálfstæða merkingu og formlegan sess í
orðaforða landsmanna.
Eftir Kára Stefánsson » Í smíð sinni á miðvikudags-
þættinum brá Helgi Seljan
sér í hlutverk sagnaþularins
sem þykir vænna um söguna
en sannleiksgildi hennar…
Kári Stefánsson
Höfundur er forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar.
RÚV = raunalega úrelt vinnubrögð