Morgunblaðið - Sunnudagur - 05.01.2014, Blaðsíða 54

54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5.1. 2014
Til að menn venjist því að horfa á heiminnupp á nýtt er nauðsynlegt að ljósmyndahversdagsleg fyrirbæri sem allir þekkja
frá algerlega óvæntu sjónarhorni og við alger-
lega óvæntar aðstæður. Nýtt viðfangsefni verð-
ur að mynda frá margvíslegum sjónarhornum
til að geta sýnt það til fullnustu,“ skrifaði rúss-
neski ljósmyndarinn, hönnuðurinn og mynd-
listarmaðurinn Alexander Rodchenko árið
1927. Hann færðist ekki lítið í fang, þessi stór-
huga listamaður. En hann var merkur boðberi
nýrra tíma og nýrrar sýnar á heiminn þar sem
hann var fyrir miðju í þróun lista og hönnunar á
fyrstu áratugum Sovétríkjanna, eftir rúss-
nesku byltinguna; einn af hugmyndafræð-
ingum listhreyfingarinnar sem kölluð var
konstrúktívismi og vildi beita listinni í þágu
samfélags og framfara.
Rodchenko boðaði að til að unnt væri að upp-
lifa heiminn upp á nýtt þyrfti að sjá hann frá
óvæntum og nýjum sjónarhornum, og honum
tókst að finna þau og þróa þessa sýn svo eftir
var tekið. Um leið hafði hann ómæld áhrif á
þróun ljósmyndunar og hönnunar, bæði í Sov-
étríkjunum og á Vesturlöndum. Á þessari
áhrifamiklu sýningu, sem sett hefur verið upp
víða um lönd, má sjá forvitnileg og í raun slá-
andi dæmi um hina stílhreinu hönnun Rod-
chenkos, og vinnu hans með veggspjöld, blöð
og tímarit, en fyrst og fremst er sjónum beint
að merkilegri ljósmyndun frumherjans.
Er það mikið fagnaðarefni að fá hingað til
lands þetta gott úrval verka eins af meisturum
ljósmyndasögu tuttugustu aldar. Til marks um
gæði sýningarinnar má nefna að á henni er
fjöldi frumprenta, sem unnin eru af ljósmynd-
aranum sjálfum, en slík prent hafa á undan-
förnum árum selst fyrir háar fjárhæðir á al-
þjóðlegum uppboðum. Verkin koma frá hinu
kunna Ljósmyndasafni Moskvuborgar sem
stýrt er af Olgu Sviblovu, mikilli áhrifakonu í
rússnesku menningarlífi, sýningarstjóra þess-
arar sýningar.
Samklipp með ljósmyndum
Rodchenko fæddist í Pétursborg árið 1891.
Eftir andlát föður hans fluttist fjölskyldan til
Kazan, þar sem hann gekk í listaskóla og
kynntist eiginkonu sinni og nánasta samstarfs-
manni alla tíð, Varvöru Staphanovu. Árið 1914
hélt Rodchenko náminu áfram í Moskvu og þar
gerði hann fyrstu absbtrakt teikningarnar og
málverkin, undr áhrifum af súprematisma Mal-
evits, og komst einnig í kynni við annan stór-
meistara framsækinnar myndlistar þess tíma,
Tatlin, og sýndi verk á sýningum sem hann
skipulagði.
Eftir byltingu bolsévikka var Rodchenko
skipaður yfirmaður stofnunar sem bar ábyrgð
á söfnum landsins og innkaupum fyrir þau, auk
þess sem hann bar ábyrð á að skipuleggja nám
í listaskólum. Þá átti hann eftir að leggja sjálf-
ur stund á kennslu næsta áratuginn.
Árið 1921 gaf Rodchenko málvekið upp á
bátinn og einbeitti sér að grafískri hönnun.
Skömmu síðar fór hann að skapa fyrstu sam-
klippin, með fundnu myndefni – það fyrsta sem
hann birti var fyrir ljóðabók stórskálds bylting-
arinnar, Vladimírs Majakovskís, og árið 1924
tók Rodchenko síðan upp myndvél og fór að
mynda fyrir slík samklipp, sem voru yfirleitt
tengd hönnunarverkefnum. En hann heillaðist
af möguleikum ljósmyndatækninnar og á sýn-
ingunni má glögglega sjá hvað hann nálgaðist
heiminn á opinn og forvitnilegan hátt á næstu
árum gegnum ljósmyndunina.
„Ný sýn kallar á byltingu“
„Við erum í grundvallaratriðum blind, og
sjáum bara það sem fyrri kynslóðir hafa sagt
okkur að sjá. Séhver ný sýn kallar á byltingu,“
skrifaði Rodchenko í vinnubók árið 1920, upp-
tendraður af byltingaranda, og taldi nauðsyn-
legt að finna nýja sýn fyrir hinn nýja heim. Og
hann fann sér nálgun sem var beinlínis á ská og
skjön við það hvernig ljósmyndarar voru vanir
að horfa þegar þeir sýndu heiminn. Árið 1927
útskýrði Rodchenko nálgun sína þannig: „Mað-
ur fer hringi kringum hlutinn, húsið eða mann-
inn, og athugar hvernig er best að taka mynd-
ina: Svona, á þennan hátt, hinsegin … “ Og
sjónarhornin urðu að vera ný, og óvænt.
Framsetning sýningarinnar í vestursal Kjar-
valsstaða er óvenju vel lukkuð. Á gólfinu hefur
verið komið fyrir þremur löngum veggjum,
sem ganga á ská í rýminu og eru rauðmálaðir, í
anda hönnunar listamannsins. Þá eru enda-
veggir grámálaðir og ljósmyndir hengdar ým-
ist í þéttum þematískum kjörnum eða í beinum
röðum, og styður framsetningin við umfjöll-
unarefnin og þemun í verkum ljósmyndarans.
Þá eru á gólfum sýningarkassar með afar
áhugaverðum dæmum um notkun þeirra Rodc-
henkos og Stephanovu á ljósmyndum í tíma-
rita- og bókahönnun.
Á sýningunni gefur að líta góð dæmi um öll
helstu viðfangsefni Rodchenkos í ljósmyndun.
Byrjað er á að sýna samspil mynda og texta í
meðförum hans, gjarnan á bókarkápum, og er
þar margt áhugavert og sumt löngu klassískt.
Þar má nefna myndina frá 1924 af músu Maja-
kovskís, Lílju Brík, sem hrópar glaðhlakkalega
út í heiminn og listamaðurinn hefur klippt út og
límt á bleikan pappír. Hún hefur birst í ýmsum
útgáfum á veggspjöldum eins og einnig má sjá.
Bestu portrett Rodchenkos eru framúrskar-
andi og annað hangir við hlið myndarinnar af
Lílju, af eiginmanni hennar Osíp, en þar hefur
Rodchenko fyllt annað gleraugað með upphafs-
stöfum tímaritsins LEF og var það tillaga að
kápumynd fyrir það en hefur fyrir löngu öðlast
sjálfstætt líf í listasögunni. Á andstæðum vegg
gefur að líta röð hreint magnaðra portretta af
Majakovskí sjálfum frá árinu 1924, þessum
kraftmikla manni sem orti ljóðið „Ský í buxum“
og birtist hér með hatt og trefil, hörkulegur en
þó með ögrandi glott á vörum; hann var slag-
orðasmiður byltingarinnar, þrunginn sprengi-
krafti, en fyrirfór sér þegar tekið var að setja
skapandi listamönnum skorður – og fór Rodc-
henko ekki varhluta af því.
Á einum skáveggnum eru hin ögrandi og
kraftmiklu portrett af ungmennum sem Rod-
chenko kallaði „frumherja“ og á öðrum eru
myndir af húsum þar sem ýmist er myndað upp
eða niður, allt á þennan óvænta og ögrandi hátt
sem listamaðurinn sóttist eftir – segja má að
þegar kennsla í ljósmyndun hófst í hinum
heimskunna Bauhaus-listaskóla í Þýsklandi
seint á þriðja áratugnum þá hafi kennsluskráin
byggst á þessari sýn, nákvæmlega þessum
myndum.
Og þannig rekur ein myndröðin aðra; mynd-
ir af hermönnum, íþróttasýningar á Rauða
torginu, hámódernískar myndir úr bílaverk-
smiðju, hvar þúsundir fanga eru að grafa
Hvítahafsskurðinn – allt merkilegar raðir og
inn á milli frábærar og sögulegar ljósmyndir.
Á þriðja áratugnum var Rodchenko í fram-
varðasveit nýrrar hugsunar og skapaði mörg
sín bestu verk en að því kom að hann var sak-
aður um of mikinn „formalisma“ og bolað úr
embættum og kennslu. Eftir það einbeitti hann
sér að persónulegri verkefnum, myndaði meðal
annars íþróttaviðburði og í leikhúsum, en fyllt-
ist biturleika við að upplifa hvernig byltingin
étur börnin sín. Sköpunarkrafturinn var þó enn
til staðar, eins og sjá má í verkunum, og end-
urspeglast í dagbókarfærslu hans frá árinu
1937: „Ég vil taka myndir ólíkar öllu sem ég hef
áður gert, til þess að þar sé að finna lífið sjálft í
raun og veru, og hafa þær í senn einfaldar og
margbrotnar, þannig að fólk undrist og hrífist.“
Rodchenko lést árið 1956.
Nú fer hver að verða síðastur til að sjá þessi
verk byltingarljósmyndarans; þessari sýningu
má enginn áhugamaður um ljósmyndun og
hönnun – og sögu Sovétríkjanna, missa af.
Einar Falur Ingólfsson
Einstæð sýn byltingarskálds
ljósmyndunarinnar
Áhrifamikil portrett Rodchenkos af vini sínum, byltingarskáldinu Majakovskí. Allt eru þetta frumprent ljósmyndarans, myndir teknar árið 1924.
Hin kunna mynd af Lílju Brík, 1924. Portrett
fyrir plakatið „Bækur“. Útklippt frumprent.
Ljósmyndir Tröppur frá árinu 1930; hér er rammanum hallað og
horft ofan á viðfangsefnið, til að skapa sem mesta spennu.
Sýningunni er afar vel fyrir komið í Vestursal Kjarvalsstaða. Staðsetning rauðra
veggjanna kallast á við formhugsun í ljósmyndum og hönnun listamannsins.
MYNDLIST
ALEXANDER RODCHENKO: BYLTING
Í LJÓSMYNDUN bbbbb
Listasafn Reykjavíkur – Kjarvalsstaðir.
Sýningarstjóri: Olga Sviblova.
Sýningin stendur til 12. janúar. Opið alla daga kl.
10-17. Aðgangur 1.300 kr. Námsmenn 25 ára og
yngri: 650 kr. Hópar 10+ 750 kr. Frítt fyrir börn
yngri en 18 ára, eldri borgara og öryrkja.
Árskort 3.300 kr.