Morgunblaðið - 27.09.2014, Side 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. SEPTEMBER 2014
Nýyrðasmíð hefur lengi verið mikilvægur hluti málverndar oggrunnþáttur í íslenskri málstefnu. Lengi vel var aðaláherslanlögð á að útrýma dönskuslettum úr íslensku og voru gefnar útdansk-íslenskar orðabækur þar sem markvisst var safnað saman
nýyrðum í stað danskra orða, sbr. Danska orðabók Konráðs Gíslasonar frá
1851 og Nýja danska orðabók Jónasar Jónassonar á Hrafnagili frá 1896. Ýt-
arlega umfjöllun um sögu nýyrðastarfs á Íslandi er að finna í bók Kjartans G.
Ottóssonar Íslensk málhreinsun sem kom út í ritröð Íslenskrar málnefndar á
árinu 1990. Þar kemur fram að í orðabók Konráðs hafi orðið vél komið fyrir
það sem áður hafði verið kallað hræringarverkfæri. Konráð leitaði til forn-
málsins í nýyrðasmíðinni en tók síður upp orð frá samtíðarmönnum sínum. Í
Nýrri danskri orðabók var orðið sími kynnt til sögunnar. Orðin vél og sími
eru dæmi um svokallaða nýmerkingu en þá fær orð, sem til er í málinu, nýja
merkingu til viðbótar við hina eldri. Um nýmerkingu og aðrar tegundir ný-
yrða er fjallað í fróðlegri samantekt Ágústu Þorbergsdóttur, ritstjóra Íð-
orðabanka Árnastofnunar, í Handbók um íslensku (kaflinn Nýyrði) frá 2011.
Orðanefnd Verkfræðingafélagsins var komið á fót árið 1919 og sinntu
nefndarmenn frá upphafi söfnun nýyrða og nýyrðasmíð og það starf bar ríku-
legan ávöxt. Á árunum 1919 til 1925 komu út orðaskrár í stýrimannafræði,
raffræði, vélfræði og sjó-
mannafræði. Síðar tóku raf-
magnsverkfræðingar við
keflinu og gáfu út raftækni-
og ljósorðasöfn. Á árinu 1941
kom út skrá um alþjóðleg líf-
færaheiti sem Guðmundur
Hannesson prófessor þýddi og hann tók einnig saman safn íslenskra lækn-
isfræðiheita. Landlæknarnir Guðmundur Björnsson og Vilmundur Jónsson
héldu síðan nýyrðastarfinu áfram. Þá var farið að huga að nýyrðasmíð í öðr-
um greinum, t.d. í tónlist, grasafræði, sálfræði og lögfræði. Þessi saga er öll
rakin í bókinni Íslensk málhreinsun.
Enskan hefur nú tekið við af dönsku sem það erlenda mál sem sækir að ís-
lenskunni á mörgum sviðum. Það skipti sköpum þegar Ensk-íslensk orðabók
með alfræðilegu ívafi kom út 1984 með um 70 þús. flettiorðum en útgáfa
hennar var mikið þrekvirki. Þegar vinna við þýðingu EES-samningsins hófst
árið 1990 var Ensk-íslenska orðabókin aðalhjálpartæki þýðendanna við þýð-
ingarstarfið. Þá var ekki hægt að nálgast orðasöfn með íslenskum þýðingum
á Netinu eins og nú er raunin. Því hefur verið fleygt að umrætt þýðingarstarf
hefði verið nánast ógerlegt ef orðabókarinnar hefði ekki notið við.
Árið 1964 var Íslensk málnefnd stofnuð og frá upphafi var eitt af aðalverk-
efnum hennar samvinna við orðanefndir félaga og stofnana og aðstoð við ný-
yrðasmíð, t.d. Orðanefnd Læknafélags Íslands, Orðanefnd Skýrslutækni-
félags Íslands, Orðanefnd byggingarverkfræðinga og Orðanefnd
Landfræðingafélags Íslands. Afrakstur af starfi þessara orðanefnda birtist í
hinum fjölmörgu orðasöfnum í Íðorðabanka Árnastofnunar. Þar er einnig að
finna íðorðasöfn sem einstaklingar hafa tekið saman, t.d. Líforðasafn Hálf-
danar Ó. Hálfdanarsonar og Þuríðar Þorbjarnardóttur. Íðorðabanki Árna-
stofnunar var gerður aðgengilegur á Netinu á árinu 1997 og olli straum-
hvörfum í aðgengi að íslenskum íðorðaforða. Á árinu 2014 hafa 69 orðasöfn
verið birt í bankanum og fjölmörg eru á vinnslustigi. Af nýjum orðasöfnum í
Íðorðabankanum má nefna Íðorð í faraldsfræði, Orðasafn í líffærafræði (I.
Stoðkerfi) og Íðorðasafn í alþjóðastjórnmálum og stjórnmálafræði.
Af nýyrðasmíð
Tungutak
Sigrún Þorgeirsdóttir
sigrun.thorgeirsdottir@utn.stjr.is
Það er ekki nógu góður tónn í samskiptum ríkisstjórnar og verkalýðshreyfingar.Forystumenn ASÍ virðast líta svo á, að ríkis-stjórnin vilji lítið við þá tala. Forsvarsmenn
ríkisstjórnar hafa verið hornóttir um of í andsvörum
við þeim ásökunum. Innan ASÍ er gremja yfir því að
stjórnendur í fyrirtækjum hafi fengið meiri launa-
hækkanir en almennir starfsmenn. Deilt er um pró-
sentur en að auki er staðan sérkennileg vegna þess
að stærstu fyrirtækin eru að verulegu leyti í eigu
lífeyrissjóðanna og verkalýðsfélögin tilnefna menn í
stjórnir þeirra sjóða. Til viðbótar kemur ágreiningur
um hækkun virðisaukaskatts á matvæli og álitamál
um kostnað lífeyrissjóða vegna örorku.
Góð samskipti og traust á milli ríkisstjórnar og
verkalýðshreyfingar eru og hafa alltaf verið grund-
vallaratriði. Sú var tíðin að verkföllum var miskunn-
arlaust beitt gegn ríkisstjórnum, sem verkalýðshreyf-
ingin taldi sér andstæðar. Þáttaskil urðu í þeim
efnum fyrir hálfri öld. Í nóvember 1963 stefndi í stór-
stríð á vinnumarkaði. Þá gripu hinir vitrari menn í
hvorum tveggja herbúðum í
taumana og sömdu vopnahlé í
einn mánuð. Það dugði að vísu
ekki til og verkföll skullu á í
desember það ár en samningar
náðust skömmu fyrir jól. Hálfu
ári síðar voru gerðir tímamóta-
samningar á vinnumarkaði, svokallaðir júnísamningar
1964. Þeir lögðu grunninn að nýjum samskiptaháttum
ríkisstjórnar og verkalýðshreyfingar, sem var fylgt
eftir með júlísamkomulaginu 1965, þegar samið var
um byggingu 1.250 íbúða fyrir láglaunafólk í Breið-
holti.
Það traust og sá trúnaður, sem varð til á milli þá-
verandi ríkisstjórnar og forystumanna verkalýðs-
hreyfingar var forsenda þess að þjóðinni tókst á
skömmum tíma að ráða við þá alvarlegu efnahags-
erfiðleika, sem dundu yfir á árinu 1967 og þyngdust
næstu tvö ár á eftir. Á árunum 1968 og 1969 tók
verkalýðshreyfingin þátt í að skerða þau kjör laun-
þega, sem áður hafði verið samið um.
Nú er til orðin blanda af margvíslegum ágreinings-
efnum, sem hafa orðið til í ólíkum áttum og af ólíkum
tilefnum. Áður en sú blanda verður pólitískt banvæn
er tilefni til þess að þeir sem nú stjórna landinu læri
af reynslu þeirra, sem áður hafa stjórnað, og dragi
réttar ályktanir af því, sem áður hefur gerzt.
Til er annað dæmi, sem hyggilegt er fyrir ráða-
menn núverandi ríkisstjórnar að rifja upp. Sumarið
1977 voru gerðir kjarasamningar, sem öllum var ljóst
nema þeim sem þá gerðu og ráðgjöfum þáverandi
ríkisstjórnar að gátu ekki gengið upp. Afleiðingin
varð mesti kosningaósigur í sögu þáverandi stjórnar-
flokka fram að þeim tíma í kosningunum 1978 en það
voru sömu flokkar og stjórna landinu nú.
Í ljósi þeirrar sögu og reynslu fyrri tíðar ætti það
að verða fyrsta verkefni forystumanna núverandi
ríkisstjórnar strax eftir helgi að óska eftir viðræðum
við forystumenn verkalýðshreyfingarinnar. Megin-
markmið þeirra viðræðna á að vera að skapa traust á
milli ráðamanna ríkisstjórnar og verkalýðshreyfingar.
Í kjölfarið á að kalla fulltrúa vinnuveitenda að því
borði. Ríkisstjórn og Alþingi annars vegar og vinnu-
veitendur og verkalýðshreyfing hins vegar þurfa að
verða samstiga um hvert stefna skuli til þess að festa
í sessi þann árangur sem þó hefur náðst eftir hrun.
Það er barnaskapur að halda að orðahnippingar og
stóryrði hér og þar skili einhverjum árangri eða að
það að einhver sýnist vera „töffari“ í svona samskipt-
um skipti einhverju máli. Það er sandkassaleikur sem
ekki er sæmandi fullorðnu fólki, sem hefur tekið að
sér að stjórna landi.
Forystumenn ríkisstjórnarinnar verða að skilja að
forystumenn ASÍ geta ekki komið tómhentir á þing
Alþýðusambands Íslands í októ-
ber. Þeir verða að geta sagt
sínu fólki að þeir hafi náð ein-
hverjum árangri fyrir þess
hönd. Ríkisstjórnin er ekki aðili
að kjarasamningum, sem eru
framundan, en hún á mikinn
þátt í að skapa það andrúmsloft, sem ræður úrslitum
um hvort þeir kjarasamningar verða skynsamlegir og
leiða til efnahagslegs og pólitísks stöðugleika eða
hvort þeir verða upphafið að því að allt fari úr bönd-
um á ný.
Við lifum á tímum meiri upplýsingamiðlunar en
nokkru sinni fyrr. Nánast hverju mannsbarni í land-
inu er ljóst að færð hafa verið sterk rök að því að
stjórnendur hafi fengið meiri launahækkanir en hinn
almenni starfsmaður. Forystumenn ASÍ munu standa
frammi fyrir kröfum á þingi ASÍ í október um að það
misrétti verði leiðrétt.
Forystumenn ríkisstjórnar verða að gera sér ljóst
að hinn almenni borgari sér of mörg merki þess að
samfélagið, sem hér varð til á fyrstu árum þessarar
aldar en hrundi haustið 2008, sé að berjast um á hæl
og hnakka að ná sömu tökum á ný. Hinn almenni
kjósandi mun ekki þola það.
Það á ekki að þurfa að segja þetta en það virðist
þurfa að gera það. Vel má vera að þeim sem sitja í
ráðherrastólum hverju sinni finnist þeir hafa allt í
höndum sér en reynslan sýnir að svo er ekki. Valda-
stólar eru fallvaltir.
Það á við um ráðherrastóla en það á líka við um
valdastólana í verkalýðshreyfingunni.
Hvernig ætla forystumenn ASÍ að útskýra það á
ASÍ-þingi, að fulltrúar ráðandi hluta í stærstu fyrir-
tækjum landsins hafi annaðhvort með beinu samþykki
eða þögninni einni fallizt á það misrétti í launamálum
sem blasir við, þótt deila megi um hve mikið það er?
Þjóðin hefur engan áhuga á að horfa á einhvern
hanaslag næstu mánuði.
Hún hefur áhuga á sanngjarnri niðurstöðu.
Banvæn pólitísk blanda?
Reynslan frá Viðreisnar-
árunum og af sólstöðusamn-
ingunum 1977 vísar veginn
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Eyjan Kúba í Karíbahafi, sem ersvipuð Íslandi að flatarmáli, en
byggð ellefu milljón manns, gegnir ör-
litlu hlutverki í stjórnmálasögu Ís-
lendinga. Magnúsi Kjartanssyni, rit-
stjóra Þjóðviljans sáluga, málgagns
Alþýðubandalagsins, var boðið til
Kúbu sumarið 1962. Þar sótti hann tvo
fjöldafundi með Castro, sem þrumaði
samfleytt klukkutímum saman.
Magnús hitti líka byltingarforingjann
Che Guavara, sem kvaðst hafa lesið
Atómstöðina eftir Laxness.
Ýmsir íslenskir sósíalistar, til dæm-
is Silja Aðalsteinsdóttir bókmennta-
fræðingur og Páll Halldórsson eðlis-
fræðingur, stunduðu á öndverðum
níunda áratug sjálfboðavinnu fyrir
Castro á sykurekrum Kúbu og
skeyttu því engu, að hinn málskrafs-
mikli einræðisherra bar ábyrgð á
dauða þrjátíu þúsund manna, geymdi
stjórnmálafanga þúsundum saman í
þrælakistum, en rösk ein milljón
manna hafði flúið landið, tíundi hluti
þjóðarinnar, flestir á litlum bátum, og
var mælt, að þeir hefðu greitt atkvæði
með árunum.
Áður en Alþýðubandalagið hneig
undan fargi fortíðar sinnar haustið
1998 og flokksmenn gengu ýmist í
Samfylkinguna eða Vinstri græna, lét
það verða sitt síðasta verk að þiggja
boð kúbverska kommúnistaflokksins
um að senda tvo fyrrverandi formenn,
þau Margréti Frímannsdóttur og
Svavar Gestsson, til Kúbu ásamt
fleira fólki. Hugðist sendinefndin
hitta Castro, en hann gaf ekki kost á
því, og þótti þetta sneypuför. Löngu
síðar gerðist Margrét fangelsisstjóri
á Íslandi, en Svavar aðalsamninga-
maður í Icesave-deilunni við Breta og
Hollendinga. Sneri hann sumarið
2009 heim með samning, sem hefði
leitt Íslendinga í skuldafangelsi um
ókomna tíð.
Tveir háskólaprófessorar mæltu af
miklum móð með samningnum. Þór-
ólfur Matthíasson sagði í Fréttablað-
inu 26. júní: „Samþykki Alþingi ekki
ríkisábyrgð á Icesave-lánið gæti
skapast stríðsástand í efnahagslífinu
hérlendis, Ísland fengi hvergi fyrir-
greiðslu, fyrirtæki færu unnvörpum í
þrot og við yrðum sett á sama stall í
samfélagi þjóðanna og Kúba og
Norður-Kórea.“ Sama kvöld sagði
Gylfi Magnússon í viðtali við Stöð tvö,
að Ísland yrði „svona Kúba norðurs-
ins“, yrði Icesave-samningurinn ekki
samþykktur. En voru þessi öfugmæli
ekki úr undirmeðvitund Freuds?
Hefði Icesave-samningur Kúbufar-
ans gamla ekki einmitt gert Ísland að
Kúbu norðursins? Var leikurinn ef til
vill til þess gerður? Í skuldafangelsi
er vistin bærileg fangelsisstjórninni.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Kúba norðursins