Skessuhorn - 03.01.2014, Side 11

11FIMMTUDAGUR 3. JANÚAR 2014
Þjóðlenda er skilgreind í þjóð­
lendulögum sem „landsvæði utan
eignarlanda þó að einstakling­
ar eða lögaðilar kunni að eiga þar
takmörkuð eignarréttindi.“ Eign­
arland er hins vegar „landssvæði
sem er háð einkaeignarrétti þann­
ig að eigandi landsins fer með
öll venjuleg eignarráð þess innan
þeirra marka sem lög segja til um
á hverjum tíma.“ Þessi samantekt
er að mestu unnin úr upplýsing­
um á heimasíðu Óbyggðanefndar
(www.obyggdanefnd.is).
Fram að gildistöku þjóðlendu­
laga 1. júlí 1998 voru til lands­
svæði á Íslandi sem enginn eigandi
var að. Með lögunum er íslenska
ríkið lýst eigandi þessara svæða
auk þeirra landsréttinda og hlunn­
inda þar sem aðrir eiga ekki. Þessi
landssvæði eru nefnd þjóðlendur.
Undir það hugtak falla landssvæði
sem nefnd hafa verið nöfnum eins
og hálendi, óbyggðir, afréttir og
almenningar, allt að því tilskildu
að utan eignarlanda sé. Tilgang­
ur stjórnvalda með setningu þjóð­
lendulaganna var að leysa úr þeirri
óvissu sem lengi hefur verið uppi
um eignarhald á ýmsum hálendis­
svæðum landsins.
Nákvæmlega hvaða landssvæði
urðu þjóðlendur við gildistöku
þjóðlendulaganna skýrist eftir því
sem verki óbyggðanefndar miðar
áfram. Deilur hafa staðið um ein­
mitt þetta þar sem landeigendur
telja sig eiga tilkall til svæða sem
ríkið hefur viljað skilgreina sem
þjóðlendur.
Í þjóðlendulögum er ekki að
finna sérstakar reglur um það
hvernig Óbyggðanefnd skuli leysa
úr málum, þ.e. hvaða land skuli
teljast eignarland og hvað þjóð­
lenda. Niðurstaðan ræðst af al­
mennum sönnunarreglum og
þeim réttarheimildum sem færðar
eru fram í hverju einstöku tilviki.
Það eru því grundvallarreglur ís­
lensks eignarréttar sem gilda.
Enda þótt land í þjóðlendum sé
eign ríkisins getur verið að einstak­
lingar, sveitarfélög eða aðrir lög­
aðilar, eigi þar svokölluð takmörk­
uð eignarréttindi. Þjóðlendulög
eiga ekki að raska slíkum réttind­
um. Þeir sem hafa nýtt land innan
þjóðlendna sem afrétt fyrir búfén­
að eða haft þar önnur hefðbundin
not sem afréttareign fylgja halda
þeim rétti í samræmi við ákvæði
laga þar um. Afréttur er landsvæði
utan byggðar sem að staðaldri hef­
ur verið notað til sumarbeitar fyr­
ir búfé. Hið sama gildir um önn­
ur réttindi sem menn færa sönnur
á að þeir eigi.
Þjóðlendulög veita ekki heim­
ild til að svipta menn eign sinni,
hvorki eignarlöndum né öðrum
réttindum. Lögin lýsa íslenska
ríkið einvörðungu eiganda lands­
svæða utan eignarlanda og þeirra
réttinda á þessum svæðum sem
ekki eru háð einkaeignarrétti.
Vandinn liggur hins vegar í því
að skilgreina hvað menn eigi, þ.e.
hvar viðurkenndar eignarheim­
ildir séu fyrir hendi og hvar þeim
sleppi. Það er einmitt verkefni
Óbyggðanefndar að greina þarna
á milli. Úrlausnir óbyggðanefndar
geta valdið deilum þar sem land­
eigendur telja gengið á sinn eign­
arrétt. Í þeim tilvikum kjósa að­
ilar oft að láta reyna á málin fyr­
ir dómstólum og leggja málsað­
ilar þá fram sannanir og rök máli
sínu til stuðnings. Þar er oft vís­
að í fornar heimildir, jafnvel sjálfa
Landnámu sem er elsta skriflega
heimild um landnám Íslands og
talin rituð á fyrri hluta 12. ald­
ar. Þegar hafa um 60 hæstaréttar­
dómar verið kveðnir upp í þjóð­
lendumálum síðan Óbyggðanefnd
hóf að leggja fram kröfugerðir af
hálfu ríkisvaldsins. mþh
Afréttarlönd vill ríkið víða gera að þjóðlendum. Hér er rekið af afrétti Borg-
hreppinga. Ljósm. es.
Um hvað snúast þjóðlendumálin?
Norðlingafljót skammt frá Helluvaði á Arnarvatnsheiði. Ljósm. mm.
Óðinn Sigþórsson í Einarsnesi við
Borgarfjörð þekkir mjög vel til
þjóðlendumálanna. Hann hafði það
starf um þriggja ára skeið í kringum
2010 á vegum sveitarfélaga á Vest­
urlandi og Búnaðarsamtaka Vest­
urlands að undirbúa landeigendur
á Vesturlandi og Vestfjörðum und­
ir kröfugerð ríkisins um þjóðlend­
ur. Meðal annars vann hann við að
afla gagna og undirbúa hnitsetn­
ingu landamerkja. Starf Óðins fólst
einnig í því að greina og skýra að
öðru leyti stöðu landeigenda gagn­
vart hugsanlegum þjóðlendukröf­
um ríkisins svo menn gætu frekar
áttað sig á því hvers væri að vænta í
þessum efnum.
Kemur á óvart hve
langt er gengið
Nú þegar kröfurnar hafa verið lagð­
ar fram segir Óðinn að það komi á
óvart að sjá hve langt þær eru látnar
ganga. „Nokkrar jarðir verða fyrir
því að það eru gerðar kröfur innan
ótvíræðra eignarlanda. Það er hið
versta mál. Eftir það sem á undan
var gengið í dómsmálum mátti ætla
að menn myndu láta staðar numið
við það að virða þinglýst eignarlönd
bænda. Einhver breyting virðist
hins vegar hafa orðið á slíkum sjón­
armiðum því fulltrúar ríkisvaldsins
ganga nú lengra en að lýsa einvörð­
ungu kröfum í afrétti og beitarlönd.
Mér sýnist að Óbyggðanefnd gangi
mun lengra í kröfum til þjóðlendna
hér í Mýra­ og Borgarfjarðarsýslum
en gert var til dæmis í Húnavatns­
sýslum,“ segir Óðinn í samtali við
Skessuhorn.
Landeigendur í Mýra­ og Borg­
arfjarðarsýslu hafa notað hátíðarn­
ar til að kynna sér kröfugerðina sem
Óbyggðanefnd kynnti 20. desemb­
er síðastliðinn. Óðinn segir að rök­
stuðningur fyrir þjóðlendukröfum
ráðherra fyrir hönd ríkisins sé víða
bæði fátæklegur og óljós. „Til dæm­
is eru gerðar þjóðlendukröfur í efri
hluta Kjarrár. Þar eru miklir hags­
munir undir í verðmætum veiði­
rétti. Samt vitum við ekki hvort
þjóðlendukröfur ríkisins þarna snú­
ist bara um botnréttindi eða hvort
veiðirétturinn sé líka innifalinn í
kröfunum. Það er líka óljóst og til­
efni til undrunar hvernig menn hafa
metið hinar ýmsu heimildir og jafn­
vel nýlega hæstaréttardóma, svo
sem ótvíræða eignarréttardóma sem
snerta Arnarvatnsheiði og lönd sem
liggja að Reyðarvatni.“
Landeigendur undirbúa
málaferli
Að sögn Óðins er þegar ljóst að
það verði tekist á fyrir dómstól­
um um töluverðan hluta þjóð­
lendukrafna á Vesturlandi. „Það er
ekki síst vegna þess að það er auð­
séð innbyrðis ósamræmi milli þess
hvernig fulltrúar ríkisvaldins leggja
mat á landssvæðin. Í sumum tilvik­
um er ákveðið misræmi í því hvort
ríkið telji að landssvæði liggi inn­
an þjóðlendu eða ekki. Sem dæmi
má nefna Fornahvammslandið. Það
liggur mjög hátt og upp í kamb. Sá
hluti Fornahvamms sem var seld­
ur frá jörðinni á sínum tíma er nú
viðurkenndur sem eignarland. Síð­
an erum við með Þorvaldsstaði sem
stendur mjög líkt á um. Þar er á
hinn bóginn gerð krafa um þjóð­
lendur í það land sem selt var úr
þeirri jörð til upprekstrarfélags eða
sveitarfélaganna á sínum tíma.“
Aðspurður frekar nefnir Óðinn
nokkrar jarðir sem fyrirsjáanlega
muni verða tilefni deilumála við rík­
isvaldið. Meðal þeirra séu Kalman­
stunga, Húsafell og Örnólfsdalur.
Einnig jarðir á borð við Gilsbakka,
Síðumúla, Sámsstaði og Sleggjulæk
sem eiga mikilla hagsmuna að gæta
vegna veiðiréttar í Kjarrá.
Telja Landnámu túlkaða
eftir hentisemi ríkisins
Óðinn segir að landeigendur í
Mýra­ og Borgarfjarðarsýslu telji
að mjög margt sé ámælisvert við
þjóðlendukröfur ríkisvaldsins. „Eitt
af því sem fer mjög illa í menn er að
hingað til hafa ógreinilegar land­
námslýsingar í Landnámu meðal
annars verið notaðar til þess að rök­
styðja það að land hafi ekki verið
numið og eigi því að teljast til þjóð­
lendna. Nú er það svo að lands­
námslýsingar hér í sýslunum eru
mjög glöggar og nákvæmar sam­
anborið við mörg önnur héruð á
landinu. Í röksemdum fyrir kröfu­
línum nú hér hjá okkur er þó gert
lítið úr landnámslýsingum. Jafnvel
er gengið svo langt að telja að land
hafi í öndverðu ekki verið numið
til fullrar eignar heldur til óbeinn­
ar eignar svo sem til beitarréttar
og þess háttar. Það er seinni tíma
uppfinning að túlka mál með þeim
hætti. Það er augljóslega mjög mik­
ið misræmi eftir landshlutum á því
hvernig fjallað er um heimildir í
Landnámu. Þetta kemur verulega á
óvart. Bæði þetta og annað í rök­
stuðningnum sem fylgir kröfunum
bendir til þess að menn fari með
heimildir með þeim hætti að það er
ekki hægt að fallast á það.“
Fundur verður boðaður
í byrjun janúar
Óðinn Sigþórsson segir að allir
þeir sem hagsmuna eiga að gæta í
þjóðlendumálum Mýra­ og Borg­
arfjarðarsýslu verði nú kvaddir
saman á fund í byrjun janúar. Þar
verði farið sameiginlega yfir stöð­
una í ljósi kröfugerðarinnar. Línur
verði lagðar um hvernig hátta beri
lögfræðilegum vörnum. „Það gild­
ir bæði um einstaklinga og sjálfs­
eignarstofnanir, til dæmis þær sem
komið hefur verið á fót varðandi
Arnarvatnsheiði, Geitland og Ok.
Ríkið greiðir kostnað vegna varna
fyrir Óbyggðanefnd. Síðan er það
undir dómstólum komið hvernig
þeir úrskurða málskostnað í þeim
tilvikum þar sem málin fara fyr­
ir þá. Það getur farið eftir niður­
stöðum eins og gengur. Þjóðlendu­
lögin gera þó ráð fyrir því að þeir
sem taki til varna fái sinn kostnað
greiddan af kröfuaðilanum sem er
ríkið,“ útskýrir hann.
„Nú þurfa menn að bregðast
hratt við. Frestur til að lýsa gagn­
kröfum rennur út 20. mars 2014.
Það er þremur mánuðum eftir að
Óbyggðanefnd birti sínar þjóð­
lendukröfur. Mikil vinna er fram­
undan. Meðal annars liggur fyrir að
Þjóðskjalasafn hefur ekki enn lok­
ið sinni vinnu varðandi þessi mál.
Hlutverk þess var og er að afla allra
gagna varðandi eignarréttinn. Á
þessari stundu vitum við að miðað
við þau gögn sem vitað er að séu til,
og það sem kemur fram í kröfugerð
Óbyggðanefndar, þá vantar þó­
nokkur skjöl sem geta skipt megin­
máli. Þar á ég við gamla kaupsamn­
inga á landi og annað slíkt. Það er
eitt af því sem er mjög sérstakt við
þessa kröfugerð, að hún komi fram
á sama tíma og ríkisvaldinu og öðr­
um er fulljóst að öll gögn málsins
eru enn ekki tiltæk. Sveitarfélagið
hefur forystu í að bregðast við í
þjóðlendumálum fyrir hönd land­
eigenda. Eftir því sem ég heyri á
forsvarsmönnum Borgarbyggðar
þá ætla þeir að taka mjög ákveðið
til varna í þessu,“ segir Óðinn Sig­
þórsson í Einarsnesi. wmþh
Landeigendur búast til varna í þjóðlendumálum
Landeigendur búast til varna gegn kröfum ríkisins.
Ljósm. úr safni Skessuhorns af Óðni Sigþórssyni tengist þó ekki beint því efni sem hér um ræðir.