Skessuhorn - 15.04.2014, Qupperneq 24

24 MIÐVIKUDAGUR 15. APRÍL 2014
Skýrsla rannsóknarnefndar Alþing­
is um rannsókn á aðdraganda og
orsökum erfiðleika og falls spari­
sjóðanna var kynnt sl. fimmtudag.
Rannsóknarnefndin var skipuð í
ágúst 2011 á grundvelli þingsálykt­
unar. Óhætt er að segja að við lestur
skýrslunnar að víða komi fram los­
arabragur á rekstri sparisjóða. Los­
arabragur sem birtist m.a. í óljósum
reglum um útlán og áhættustýr­
ingu, heimildir starfsmanna til lán­
veitinga, slælegt eftirlit með fjár­
hag skuldunauta og útlán að stærri
hluta utan við starfssvæði sjóðanna,
svo eitthvað sé nefnt. Í skýrslunni
er fjallað almennt um sparisjóði í
landinu og síðan um einstaka sjóði.
Þar á meðal er fjallað um Spari­
sjóð Mýrasýslu sem lagður var
inn í Kaupþing árið 2008 eftir að
verða tæknilega gjaldþrota. Sá hluti
skýrslunnar sem fjallar um Spari­
sjóð Mýrasýslu er 70 blaðsíður af
samtals 1.900 síðna rannsóknar­
skýrslu. Kaflinn um SPM er númer
20 í 5. bindi skýrslunnar. Í þessari
stuttu samantekt úr kaflanum sem
fjallað er um Sparisjóð Mýrasýslu
er einungis dreypt á sumu. Þeir sem
vilja kynna sér efni kaflans nánar er
bent á að hana er að finna inni á vef
Alþingis.
Áhættustýringu mjög
ábótavant
Mjög margt virðist hafa verið at­
hugunarvert við rekstur og stjórnun
Sparisjóðs Mýrasýslu árin fyrir
bankahrun. Um útlán SPM segir
meðal annars í skýrslunni: „Reglu­
verk um útlán Sparisjóðs Mýra­
sýslu var ófullkomið og samþykkt­
arferli við veitingu útlána ekki eins
og tíðkaðist annars staðar; útlána­
heimildir sparisjóðsstjóra og ann­
arra starfsmanna voru miklar, en
einstakir starfsmenn gátu skuld­
bundið sparisjóðinn fyrir mjög háar
fjárhæðir. Fremur sjaldan var fjallað
um útlán í stjórnarfundargerðum
og ekki var tryggt að öll útlán yfir
10% af eiginfjárgrunni sparisjóðs­
ins færu fyrir stjórn. Til að ráða bót
á þessu voru settar nýjar lánareglur,
en við þær var stuðst í mjög stuttan
tíma þar sem sparisjóðurinn sam­
einaðist Nýja Kaupþingi banka hf.
nokkrum mánuðum eftir að regl­
urnar voru settar. Dæmi voru um
að nýjum lánareglum hefði ekki
verið fylgt.“ Þá segir í skýrslunni
að misbrestur hafi verið á skjala­
gerð og formlegri tryggingatöku.
„Til að mynda reyndist erfitt að
útvega rannsóknarnefndinni gögn
sem sýndu fram á að mat á greiðslu­
getu lántakenda hefði farið fram. Þá
vantaði upp á að fjárhagur lögaðila
sem óskuðu eftir lánum sparisjóðs­
ins væri kannaður, til að mynda
vantaði oft ársreikninga þeirra, og
því var ógerlegt fyrir sparisjóðinn
að fá raunsanna mynd af fjárhags­
stöðu lántaka.“ Í rannsóknaskýrsl­
unni er farið ítarlega yfir mál ein­
stakra skuldunauta sjóðsins, fyrir­
tæki og tengda aðila.
Rekinn með hagnaði
2001-2007
Rannsóknin á sparisjóðunum náði
yfir árin 2001­2008. Sparisjóður
Mýrasýslu var rekinn með hagn­
aði frá 2001 til 2007 og í hugum
eigenda, íbúa í Borgarbyggð, lék
sjaldnast minnsti vafi á að SPM
væri traust stofnun, hornsteinn í
héraði. Hagnaður jókst nokkuð
stöðugt fram til 2005 þegar hann
nær þrefaldaðist. Árið 2006 varð
önnur eins aukning þegar hagnað­
ur meira en tvöfaldaðist. Bæði þessi
ár var hagnaðurinn borinn uppi af
fjárfestingartekjum eða arðs­ og
hlutdeildartekjum, en þó einkum
gengishagnaði af öðrum fjáreign­
um. Árið 2008 fóru hins vegar að
sjást tölur um verulegan rekstrar­
halla. Uppgjör samstæðunnar fyr­
ir fyrsta ársfjórðung 2008 sýndi 1,6
milljarða króna tap, hálfsársupp­
gjörið sýndi tap upp á rúmlega 4,6
milljarða króna, og loks var árið í
heild gert upp með 21,2 milljarða
króna tapi. Nær allir tekjuliðir
drógust saman, einkum afkoma af
fjáreignum sem var neikvæð um 5,4
milljarða króna. Framlag í afskrift­
areikning margfaldaðist einnig og
nam 15,7 milljörðum króna saman­
borið við 579 milljónir króna árið
áður. Miðað við fast verðlag nam
tapið liðlega fimmfalt hærri fjárhæð
en samanlagður hagnaður spari­
sjóðsins undanfarin tíu ár. Ljóst var
í hvað stefndi um mitt árið 2008
þegar boðað var til fjölmenns borg­
arafundar um stöðu SPM í ágúst
það ár. Eftir fall íslensku bankanna
var stundum sagt í hálfkæringi að
hrunið hafi hafist í Borgarnesi.
Afkoma af kjarna-
starfsemi jákvæð
Árin 2001–2005 var afkoma af
kjarnarekstri SPM jákvæð ef árið
2003 er undanskilið. Það ár var
framlag í afskriftareikning tals­
vert hærra en hin árin. Sparisjóð­
urinn var einn fárra sparisjóða með
jákvæða afkomu af kjarnarekstri
þessi ár. Frá og með 2006 hækk­
aði almennur rekstrarkostnaður
hins vegar langt umfram hækkun
hreinna vaxtatekna og þjónustu­
tekna og fyrir vikið varð afkoma
af kjarnarekstri neikvæð. Heildar­
eignir samstæðu SPM þrefölduð­
ust á árunum 2005–2007 og námu
tæplega 48 milljörðum króna í
árslok 2007. Sama gilti um eign­
ir móðurfélagsins sem námu tæp­
lega 40 milljörðum króna á sama
tíma. Þessi vöxtur samstæðunnar
var borinn uppi af útlánaaukningu
og tíföldun á hlutabréfaeign. Virði
fjáreigna Sparisjóðs Mýrasýslu sex­
faldaðist frá árslokum 2004 til 2007
hvort sem litið er til samstæðu eða
móðurfélags og á sama tíma tvö­
faldaðist hlutfall þeirra af heild­
areignum. Vægi fjáreigna í efna­
hagsreikningi var talsvert meira hjá
Sparisjóði Mýrasýslu en hjá spari­
sjóðunum í heild. Allt tímabilið
2001­2008 vógu hlutabréf þyngst í
fjáreignum samstæðunnar.
Skuldir
Fjármögnun Sparisjóðs Mýrasýslu,
önnur en eigið fé, skar sig nokk­
uð frá öðrum sparisjóðum, eink­
um þegar kom fram á síðari hluta
þess tímabils sem hér er til skoð­
unar. Hlutfall milli innlána og út­
lána fór stöðugt lækkandi öll árin
og hjá móðurfélaginu var það kom­
ið niður í 50% í árslok 2004. Eftir
það voru útlán að meirihluta fjár­
mögnuð með lántökum. Lántaka
óx mjög hratt frá 2004. Hluti henn­
ar fólst í skuldabréfaútgáfu spari­
sjóðsins, en hún var þó alltaf inn­
an við þrjá milljarða króna. Bein
lántaka hjá erlendum bönkum varð
æ meiri, einkum á vegum móður­
félagsins. Þessi liður hækkaði mik­
ið árið 2008 vegna falls íslensku
krónunnar. Þá hækkuðu skuldir við
lánastofnanir mjög ár frá ári, eink­
um við Sparisjóðabanka Íslands hf.
sem hafði milligöngu fyrir spari­
sjóðinn um erlendar ádráttarlínur.
Staðan á þessum lið í árslok 2008
var að langmestum hluta skuld við
Nýja Kaupþing banka hf. Eignasafn
Sparisjóðs Mýrasýslu stækkaði tölu­
vert frá árslokum 2005 til ársloka
2008 eða um 20 milljarða króna.
Þar af hækkuðu útlán til viðskipta­
vina um 19 milljarða króna. Útlán
sparisjóðsins voru 81% af heildar­
eignum hans í lok árs 2005 og 87%
í lok árs 2008. Útlán sparisjóðsins
til einstaklinga voru yfirleitt um
40% lánasafnsins en um 50% út­
lána voru til fyrirtækja. Árið 2007
tóku útlán til einstaklinga stökk og
námu um 48% af heildarútlánum á
meðan útlán til fyrirtækja lækkuðu
í tæplega 48%.
Stóreign í óskráðum
hlutabréfum
Allt frá 2003 gerði endurskoð­
andi SPM athugasemdir um stóran
hluta óskráðra hlutabréfa og stofn­
fjárbréfa. Sú eign var í árslok 2003
531 milljón króna, en fjáreignir
námu þá alls 1,6 milljörðum króna.
Frá 2005 var ávöxtun eignarhluta
Sparisjóðs Mýrasýslu svipuð eða
betri en hjá öðrum sparisjóðum.
Ljóst þykir að tekjur af fjáreignum
höfðu mikla og jákvæða þýðingu
fyrir rekstur sparisjóðsins fram til
ársins 2007, en höfðu að sama skapi
mjög neikvæð áhrif árið 2008 með
þeim áföllum sem þá dundu yfir ís­
lenskan fjármálamarkað. Ytri end­
urskoðandi hafði fjallað um áhættu
sem fólgin var í fjáreignum spari­
sjóðsins í skýrslu sinni vegna end­
urskoðunar ársreiknings 2005. Þar
segir að líkt og árið 2004 er veru­
legur hluti afkomu ársins tilkom­
inn vegna liða sem ekki heyra undir
kjarnastarfsemi sjóðsins. „Ljóst er
að ekki sé hægt að reiða sig á viðlíka
hagnað af þessum rekstrarþáttum á
næstu árum og því mikilvægt að
okkar mati að treysta stoðir kjarna­
starfsemi sjóðsins.“ Þær fimm fjár­
eignir sparisjóðsins sem voru verð­
mætastar í lok árs 2007 voru fjár­
málafyrirtæki eða eignarhaldsfélög
utan um slík fyrirtæki. Svipting­
ar sem urðu á íslenskum fjármála­
markaði haustið 2008 höfðu mikil
áhrif á virði þessara eigna, og voru
þær orðnar nærri verðlausar í lok
ársins. Þá má nefna að tap Spari­
sjóðs Mýrasýslu á eign í Sparisjóða­
bankanum var um 2,1 milljarður
króna árið 2008.
Vettvangsathugun
Fjármálaeftirlits
Fjármálaeftirlitið vann vettvangsat­
hugun hjá sparisjóðnum á útlána­
áhættu, markaðsáhættu og eftirliti
með peningaþvætti sumarið 2008.
Markmiðið var að gefa góða yfirsýn
yfir útlánasafn Sparisjóðs Mýra­
sýslu, meta gæði útlána og leggja
mat á áhættustýringu og innra eft­
irlit. Skýrslu um niðurstöður athug­
unarinnar var skilað 30. júlí 2008.
Voru helstu niðurstöður hennar
að óvarlegar lánveitingar væru ein
af ástæðum þess að eigið fé spari­
sjóðsins var talsvert undir lögboðn­
um mörkum. Þær voru bundnar við
gengi erlendra gjaldmiðla og ein­
ungis tryggðar með veði í óskráðum
hlutabréfum. Þá hefði sparisjóð­
urinn ekki í allmörgum tilfellum
gætt nægilega að tryggingastöðu
áhættuskuldbindinga og það gæti í
einhverjum tilvikum leitt til frekari
tapshættu. Gerð var athugasemd
við það að sparisjóðurinn fylgd­
ist ekki nægjanlega vel með geng­
isbundnum útlánum til aðila sem
hefðu ekki tekjur í erlendri mynt,
sbr. leiðbeinandi tilmæli Fjármála­
eftirlitins nr. 2/2004. Útlán spari­
sjóðsins með veði í verðbréfum,
svo sem hlutabréfum, hefðu auk­
ist verulega sem hlutfall af eigin fé
frá haustmánuðum 2007 og fram á
mitt ár 2008. Þar vægju þyngst lán
vegna kaupa á hlutabréfum í Ice­
bank hf. Fjármáleftirlitið gerði tals­
verðar athugasemdir við útlána­
reglur Sparisjóðs Mýrasýslu og
verklag við útlán, útlánaáhættu og
áhættustýringu, virkni áhættustýr­
ingarnefndar og skýrsluskil til eft­
irlitsins. Útlánareglur sparisjóðsins
frá árinu 2005 höfðu ekki að geyma
ítarleg ákvæði um lánveitingar og
heimildir. Samkvæmt lánareglun­
um var markmiðið að hafa þjón­
ustu, öryggi, frumkvæði, hraða og
sveigjanleika að leiðarljósi.
Stærstu lántakendur
Útlán voru stærsta eign sparisjóðs­
ins árin 2005­2008. Afskriftir og
tap af útlánum á árinu 2008 höfðu
talsverð áhrif á rekstrarárangur
sparisjóðsins. Rannsóknarnefndin
valdi úrtak lántakenda til sérstakr­
ar skoðunar og greiningar til að
varpa ljósi á útlánastarfsemi spari­
sjóðsins, útlánastefnu og ástæð­
ur afskrifta. Úrtakið var valið með
hliðsjón af stærð áhættuskuldbind­
inga við sparisjóðinn, auk þess sem
skoðuð voru sérstaklega lán þar
sem sparisjóðurinn færði háar af­
skriftir. Sparisjóður Mýrasýslu var
með margar stórar áhættuskuld­
bindingar í lok árs 2008, en heild­
arstærð útlánasafnsins var þá um 40
milljarðar króna. Á miðju ári 2008
Áfellisdómar fjölmargir um rekstur SPM
í rannsóknarskýrslu um fall sparisjóðanna