Læknablaðið - 15.11.2006, Side 73

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐ 192
Hnútur eða hnúður
Nodus, nodulus
Ari Jóhannesson, læknir á Landspítala, hitti
undirritaðan á förnum vegi og gat þess að hann
væri ekki fyllilega sáttur við umfjöllunina um
ensku heitin nodus og nodulus í næstsíðasta
pistli (Læknablaðið 2006; 92: 645). Mikið rétt!
Umfjöllunin var afar takmörkuð. Það var til dæmis
ekki birt tilvitnun í Iðorðasafn lækna, en þar eru
tilgreindar þýðingar á nodulus: hnökri, arða, hnúð-
ur. Undirritaður hafði þar að auki áður samþykkt
í óformlegri viðræðu við Ara að orðið hnúður væri
líklega betra en hnútur til að tákna litla fyrirferð-
araukningu í vef eða líffæri. Þetta er ekki í fyrsta
skipti sem undirritaður kemur sjálfum sér í bobba
vegna þessara heita. í 52. og 53. pistli má lesa meira
um það. Loks var ekki tekið á því lykil-atriði í upp-
haflegu erindi Ara að íslenska orðið hnútur væri
mikið notað í formlegu og óformlegu læknamáli
um fyrirferðaraukningar af ýmsu tagi.
Hnútur
Islensk orðabók Eddu birtir nokkrar skýringar á
nafnorðinu hnútur og eru þessar helstar: 1. bragð á
bandi eðafesti;2. hnúskur, hnúður;3. hraðfara alda,
ólag; 4. snögg vindhviða; 5. mœlieining um hraða;
6. skrautflúr (bókahnútur). Orðið kemur víða fyrir
í samsettum fræðiheitum í Iðorðasafni lækna, allt
frá amputation neuroma, aflimunartaugahnútur,
til xanthoma, fituhnútur. Þá er enska nafnorðið
lump skýrt þannig í íðorðasafninu: hnútur. Sérhver
fyrirferðaraukning í vef. Undirritaður hefur það
einmitt á tilfinningunn i að nafnorðið hnútur
sé mikið notað í klínísku talmáli um litlar fyrir-
ferðaraukningarívefjumoglíffærum.Orðsifjabókin
vísar til skyldleika við nafnorðin hnjótur (smáhæð,
barð, þúfa, ójafna, arða) og hnúta (leggjarhöfuð,
hnýfilyrði, hnúður, kvistur, horn, hyrna).
Hnúður
íslenska orðabókin birtir sömuleiðis rnargar skýr-
ingar á hnúður: 1. kryppa, kúla, hnúskur, kylfa, kýli,
hnútur; 2. hryggjarliður úr hval; 3. hnúði, hnúfu-
bakur; 4. neðsti hluti stönguls (á hnúðjurt). Orðið
kemur einnig fyrir í nokkrum samsettum heitum
í íðorðasafninu, frá cuspis dentis, tannhnúður,
til satellite, fylgihnúður, sérstaklega þó þar sem
latneska orðið granuloma er hluti af erlenda
fræðiheitinu, sbr. granulomatous inflammation,
hnúðabólga. Orðsifjabókin vísar til skyldleika við
nafnorðin hnoð (hnykill, hnýti, hnoðri) og hnoðri
(e-ð lítið, létt og hnykillaga).
Hvort er betra?
I bókinni Orðastaður, orðabók um íslenska mál-
notkun, eftir Jón Hilmar Jónsson, má meðal annars
finna eftirtalin orðadæmi: beinhnútur, bólguhnútur,
frostbólguhnútur, graftarhnútur, giktarhnútur, sina-
hnútur, taugahnútur, œðahnútur og síðan einnig
beinhnúður, brjóskhnúður, sigghnúður, fituhnúður,
bólguhnúður, kirtilhnúður, rótarhnúður. Ekki verð-
ur af þessu greint að merkingarmunur á hnútur og
hnúður sé mikill, né að annað sé betra en hitt til
að tákna afmarkaða fyrirferðaraukningu í vef eða
líffæri. Samkvæmt Orðabók Háskólans hefur það
verið þannig notað frá 17. öld. Það, sem menn hafa
einkum haft við orðið hnútur að athuga, byggist
líklega á þeim skilningi að nafnorðið hnútur merki
fyrst og fremst bragð á bandi eða festi.
Granuloma
Undirritaður vill þó leggja áherslu á þá stefnu,
sem mörkuð var af orðanefndinni á sínum tíma,
að orðin bólguhnúður og hnúðabólga séu notuð
sértækt til að vísa í granuloma (bólgufrumuhreið-
ur, gert úr stórum átfrumum og eitilfrumum og oft
með margkjarna risafrumum) og granulomatous
inflammation (bólgufrumuíferð, oftast krónísk,
sem einkennist af bólguhnúðum).
Allostatic
Frá lyfjafyrirtæki kom fyrirspurn um hvort til
væru í íðorðasafninu íslensk heiti til að nota um
allostatiska systemer og homeostatiska systemer.
Svo reyndist ekki vera með beinum hætti. Orð
fyrir homeostasis (steady state) er vissulega til,
samvægi, og system er einfaldlega kerfi. Heitið
allostasis fannst hins vegar ekki í tiltækum
læknisfræðiorðabókum. Orðið er komið úr grísku,
þar sem allos merkir annar eða öðru vísi, en stasis
merkir kyrrstaða eða óbreytt ástand. Eftir nokkurt
grúsk á netinu þóttist undirritaður komast að því
að heitið allostasis væri notað um aðlögunarferla
sem leiddu til nýs jafnvægis eftir ytra álag.
Því voru lögð fram íslensku heitin aðlögunar-
kerfi fyrir allostatic system og samvægiskerfi eða
jafnvægiskerfi fyrir homeostatic system.
Cerclage
I pistlum 187 og 190 var rætt um íslenskt heiti á
band, sem hnýtt er umhverfis legháls til að koma
í veg fyrir fósturlát við leghálsbilun. Þorvaldur
Ingvason, bæklunarlæknir á FSA, sendi tölvupóst
til að benda á að heitið cerclage væri einnig notað
um vír, sem hringaður er um bein til festingar. Af
þeim heitum, sem stungið var upp á, hringband,
hringsaumur, leghálsband, leghálshaft. Icgháls-
saumur og loksaumur, fannst honum aðeins
hringband og hringsaumur koma til greina í sinni
sérgrein. Ekkert hefur enn heyrst frá kvensjúk-
dómalæknum.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali.is
Jóhann Heiðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2006/92 821